विवेचन सारांश

પરમાત્મામાં સ્થિત સ્થિર બુદ્ધિ વાળાં મનુષ્યના લક્ષણો

સાચા મનથી અને પૂરી શ્રદ્ધાથી પ્રાર્થના કરી ઈશ્વર પાસેથી આશીર્વાદ લઇ સત્રની શરૂઆત થઈ તે બાદ દીપ પ્રજવલન થયું તથા ગુરુ વંદના પછી વિવેચનનો આરંભ થયો.

ગત અઠવાડિયા સુધીમાં આપણે ૬૦ જેટલા શ્લોકો પૂરા કર્યા. તેમાંથી છેલ્લા ૫૫ થી ૬૦ શ્લોકો ફરી કહેવાનું મન થાય છે અને આપણે કહી શકીએ કે, આ જે શ્લોકો છે, તે વાસ્તવમાં જીવન પરિવર્તિત કરી દેનારા બની જાય છે. આ શ્લોકો આખી ગીતા સમજવા માટે પૂરતા છે. કારણકે જયારે અર્જુને પૂછ્યું કે,

“સ્થિતપ્રજ્ઞ વ્યકિતનો સ્વભાવ કેવો હોય, બુદ્ધિ કેવી હોય તેવા મનુષ્યના લક્ષણો કેવા હોય?” આ પ્રશ્ન ત્યારે જ પૂછી શકાય જયારે પોતાની ભૂલનો અનુભવ થઇ જાય. આપણી શું ભૂલ છે તે સમજાઈ જવું તે સાચી દિશામાં આગળ વધવાનું પહેલું પગથીયું છે. જેમને પોતાની ભૂલનો અણસાર આવી જાય અને તે માની લે કે હા હુંં આ સમજવા માંગુ છુંં. આ અધ્યાયમાં અર્જુન સૌ પ્રથમ ભગવાનનો શિષ્ય બન્યો તે પોતે ઈશ્વરને સમર્પિત થયો અને ત્યાર બાદ અર્જુને પ્રશ્ન પૂછ્યો કે, “હે કેશવ તમે મને એ બતાવો કે પરમાત્મામાં સ્થિત સ્થિર બુદ્ધિ વાળાં મનુષ્યના લક્ષણો શું હોય છે. તે કેવી રીતે બોલે છે? કેવી રીતે બેસે છે અને કેવી રીતે ચાલે છે?”

આમ સ્વાભાવિક રૂપથી તેણે જાણવાની ઉત્સુકતા બતાવી ત્યારે ભગવાને તેને આ બુદ્ધિને સ્થિર કરવાનું મહત્ત્વ, વિધિ અને તેવા સ્થિર બુદ્ધિ વાળાં લોકોનું આચરણ કેવું હોય છે તે સમજાવવાનું શરુ કર્યું. એક વિચાર આવે કે, ભગવાને આટલી ઝંઝટ શા માટે કરી કે જયારે ભગવાનને ગુરુ પદ મળી ગયું હતું, અર્જુન સમર્પિત થઇ ગયો હતો તો માત્ર એટલું જ કહેત ને કે, “બાકી વાતો પછીથી કરીશું હાલ તું બસ હુંં કહુંં છુંં એ જ કર, ધનુષ્ય ઉપાડી લે, બાણ ચલાવ તારે બસ જીતવાનું છે. હવે આ ઘોર યુદ્ધની વચ્ચે બંને સેનાઓની વચ્ચે આટલું બધું કહેવાની શું જરૂર?” એક મા જયારે પોતાના પુત્રને સ્કૂલે જવા મુકવા જાય છે અને સ્વેટર પહેરવા કહે છે અને જયારે પુત્ર ના કહે, ત્યારે મા માત્ર એટલુ જ કહે છે કે, “તું બસ સ્વેટર પહેરી લે બાકીની વાતો પછીથી કરીશું.” અને બળજબરી પૂર્વક સ્વેટર પહેરાવી બાળકને સ્કૂલ બસમાં બેસાડી સંતોષ માને છે કે હાશ તેણે સ્વેટર પહેરી લીધું. પણ બાળક બસમાં જઈ સૌ પ્રથમ સ્વેટર કાઢી બસમાં ફેંકી દે છે અને ઘણી વખત તો જયારે માતા-પિતાની મીટીંગ વખતે તેમને મળે છે.

એકદમ સીધી વાત છે કે જયારે અર્જુન ભગવાનની દરેક વાત માનવા રાજી હતો તો આટલી લાંબી વાત કરવાનું કોઈ કારણ નહોતું પરંતુ તો પણ ભગવાને ખૂબ લાંબો જવાબ આપ્યો ૧૮ અધ્યાયની ભગવદ્ગીતા ખોલીને રાખી દીધી. તેનું કારણ છે કે ઈશ્વર જાણતા હતા કે, આ સામે જે અર્જુન છે તે હુંં કહીશ તે કરવા તૈયાર છે પણ આગળની પેઢીઓમાં સેંકડો અર્જુનને આખી વાત સમજાવવી બહું જરૂરી છે. અને આને જ સમોપદેશ કહે છે. આપણે બહાના બનાવીએ છીએ કે આ કારણ છે એટલે હુંં આ કામ નહી કરું. પરંતુ જો આ કામ શા માટે કરવું છે તેના કારણો પૂરા વિવરણ સાથે સમજાવવામાં આવે તો તે બાળક તે કામ પ્રેમથી કરે છે. બાળક ઉપર કોઈ કામ થોપી શકાતું નથી અને અર્જુન અહી નાના બાળક સમાન છે.

આરંભમાં જ ભગવદ્ગીતાની સ્તુતિમાં એવું કહેવામાં આવ્યું છે કે પાર્થ વત્સ છે નાનું બાળક છે. અને જેની મનોદશા નાના બાળક જેવી થઇ જાય તેને તેવી રીતે જ સમજાવવો પડે છે. બાળકને સમજાવવાની રીત કેવી હોવી જોઈએ? દરેક સ્કૂલમાં એક થર્મોમીટર રાખવામાં આવવું જોઈએ અને બાળકને સમજાવવામાં આવવું જોઈએ કે, તેનો પારો આટલો નીચો આવી જાય ત્યારે સ્વેટર પહેરવું આવશ્યક છે અન્યથા સ્વેટર પહેરવાની જરૂર નથી. તો બાળક પોતાના મનથી સ્વેટર પહેરશે. આમ બાળકને જયારે સમજાવવામાં આવે છે ત્યારે એક જવાબદારી તેને સોંપવામાં આવે છે. ધ્રુવ ઇન્ટરનેશનલ સ્કૂલમાં આ પ્રમાણે વ્યવસ્થા મૂકવામાં આવી છે.

આમ ભગવાન સમજે છે કે આ માત્ર આ અર્જુન માટે નથી આવનારી પેઢીઓનો સેંકડો અર્જુનને આ સમજાવવા માંગે છે. ભગવાન અર્જુનને કાખઘોડી પર ઉભો રાખવા નથી ઈચ્છતા પરંતુ તેને પોતાના પગ પર ઉભો રાખવા ઈચ્છે છે એટલે જ ભગવાને લડખાયેલ અર્જુનને સ્થિર ઉભા રહેવા માટે બુદ્ધિને સ્થિર અને પ્રતિષ્ઠિત કેવી રીતે કરવાની છે તે સમજાવ્યુ કે જેનું મન ડગી જાય છે તેની બુદ્ધિ પણ ડગમગી જાય છે. અને આ આગળનાં ૧૫ શ્લોકો જે ભગવાને કહ્યા છે તે વાસ્તવમાં જીવનને પરિવર્તન કરી દેનારા છે. ભગવાન પોતાની વાત આરંભ કરે છે - ભગવાન કહે છે,

હે પૃથાનંદન, જે સમયે સાધક દરેક કામનાઓને મનથી બરાબર રીતે ત્યાગ કરી દે છે અને પોતાનામાં સંતુષ્ટ રહે છે તેવો મનુષ્ય સ્થિતપ્રજ્ઞ કહેવાય છે. આપ સૌને વિનંતી કે, આજે ભગવાનનો આ શ્લોક પોતાના હ્રદયમાં ઉતારી લો અને એમ વિચારો કે, “હુંં પોતે મારા પોતાથી સંતુષ્ટ રહેવાની શરૂઆત કરું.” આપણે આદત બનાવી દીધી છે કે, આપણી સંતુષ્ટિ કોઈ બીજા પર આધારિત રહે, તેણે આમ કર્યું તો હુંં સંતુષ્ટ રહીશ. મને આ વસ્તુ મળી જાય તો હુંં સંતુષ્ટ રહીશ. આપણી સંતુષ્ટિ બહારની વસ્તુઓ પર અને આપણી અપેક્ષાઓ પર આધારિત છે. હુંં ભાડાનાં મકાનમાં રહુંં છુંં. જો પોતાના મકાનમાં જાઉં તો હુંં સંતુષ્ટ થઇ જાઉં. હુંં ફ્લેટમાં રહુંં છુંં. જો સારા બંગલોમાં જાઉં તો હુંં સંતુષ્ટ થઇ જાઉં. હુંં પગે ચાલીને જાઉં છુંં જો મને દ્વિચક્રી વાહન મળી જાય તો હુંં સંતુષ્ટ થઇ જાઉં. હુંં દ્વિચક્રી ચલાવું છુંં જો મને ગાડી મળી જાય તો હુંં સંતુષ્ટ થઇ જાઉં. હુંં હોન્ડા ચાલવું છુંં જો મને ઓડી મળી જાય તો હુંં સંતુષ્ટ થઇ જાઉં. આ સ્વપનો ક્યારેય ખતમ નહી થાય, અપેક્ષાઓ ક્યારેય પૂરી થતી નથી. એનો અર્થ એ નથી કે તમો પુરુષાર્થ જ ન કરો. પુરુષાર્થ તો પૂરો કરવો. પરંતુ જે છે તેમાં હુંં સંતુષ્ટ રહુંં અને આ બહું મહત્ત્વ પૂર્ણ વાત છે. આજે હુંં એકલો છુંં, મારા લગ્ન થઇ જાય તો હુંં સંતુષ્ટ રહુંં, મારા લગ્ન થઇ જાય ત્યારબાદ બાળક થઇ જાય તો હુંં સનુષ્ટ રહુંં. હુંં પિતા બની ગયો હવે હુંં દાદા બની જાઉં તો હુંં સંતુષ્ટ રહુંં. હુંં દાદા બની ગયો હવે મને પ્રપૌત્ર જોવા મળી જાય તો હુંં સોનાની સીડી ચડી જાઉં. બસ ભગવાન આટલું મારું સ્વપ્ન પૂરું કરી દો. આ બધા સ્વપ્ન ક્યારેય પૂરા નહી થાય. આ અપેક્ષા ક્યારેય પૂરી નહી થાય. આપણે સંતુષ્ટિ માટે કારણ શોધીએ છીએ કારણકે આપણે દુઃખી રહેવાનું પસંદ કરીએ છીએ. આપણા સુખ અને દુઃખ આપણે બહાર શોધીએ છીએ. પુત્ર થવો એ બહાર છે તેને આપણે અંદર પ્રવેશ આપ્યો તો સુખ મળ્યું થોડા સમય પછી પ્રપૌત્રની અપેક્ષા જાગે છે જે પૂરી ન થતા દુઃખી થઈએ છીએ. આ અપેક્ષાઓ કયારેય પૂરી થવાની નથી. એટલેજ ભગવાને કહ્યું છે કે પોતાની સંતુષ્ટિ અંદર શોધો.

જરા વિચારજો કે, “શું મારી સંતુષ્ટિ બહારની વસ્તુઓ પર આધારિત છે? મારી પુત્રવધુ મારી સાથે આવો વ્યવહાર કરે તો હુંં ખુશ થઇ જાઉં.” ના, એવું નથી કારણકે સન્તુષ્ટિ તો અંદર છે. આનંદનો પ્રવાહ અંદરથી પ્રવાહિત થાય છે. આપણે જેમ અર્થીમાં ખાંધ બદલીએ છીએ તેમ આપણી અપેક્ષાઓ પણ બદલાતી રહે છે. અને એ દુઃખની અર્થીને આપણા ખંભા પર જ રાખીએ છીએ. આ રીતે કયારેય સંતુષ્ટ ન થઇ શકાય. સ્વયંને અરીસામાં જોઈને પોતાને પૂછવું કે, ‘શું હુંં ખરેખર મારાથી સંતુષ્ટ છુંં?’ અને જો આપના ચહેરા પર સ્મિત હાસ્ય આવી જાય તો સમજવું કે તમે સંતુષ્ટ છો. પોતાથી સંતુષ્ટ રહેવું સૌથી સહેલું કાર્ય છે. બીજા પર આપણી સંતુષ્ટિનો આધાર રાખવો ખૂબજ મુશ્કેલ કામ છે. કારણકે તેનો વર્તાવ કેવો હશે તે મારા હાથમાં નથી. મારો વ્યવહાર કેવો હશે તે મારા હાથમાં છે. એટલે જ ભગવાને એક જગ્યાએ કહ્યું છે કે આપ પોતે જ આપના શત્રુ છો અને આપ પોતે જ આપના મિત્ર છો. આપણે સ્વયંથી સંતુષ્ટ રહેતા શીખીએ.

૧ જાન્યુઆરી આવી રહી છે માત્ર ૧૫ દિવસ જ બચ્યા છે. બીજો અધ્યાય પૂરો થઇ રહ્યો છે. આપણે સંકલ્પ લેવાનો છે કે, હુંં સ્વયંથી સંતુષ્ટ રહીશ. સામેથી કોઈ અણગમતી વ્યક્તિ આવી જાય છે તો આપણે અસંતુષ્ટ બની જઈએ છીએ કે આ વ્યકિત મને પસંદ નથી, મને તેના માટે ઘૃણા થાય છે. તેનાથી મને વેર છે. પણ તે તમારો શત્રુ નથી પણ તમે તેને જોઈને જ જે પ્રતિભાવ આપ્યો કે આ વ્યકિત મને ગમતી નથી મને તેનાથી વેર છે, ક્રોધિત થઇ ગયા, નિરાશા થઇ ગઈ તે તમે નક્કી કર્યું છે. ૧૫ દિવસ આનો પ્રયોગ કરજો જો આવી કોઈ વ્યક્તિ સામે આવી જાય તો પણ તમારે હસવાનું છે. સંતુષ્ટ બની રહેવાનું છે. આપની સંતુષ્ટિમાં એટલી બધી તાકાત છે કે આપનો શત્રુ પણ આપનો મિત્ર બની જાય. પહેલા સ્વયંનાં મિત્ર બનતા શીખો સ્વયં સાથેની શત્રુતા દૂર કરો ત્યારે જ આવી ઘટના બની શકે છે. ભગવાન કહે છે,

દુઃખોની પ્રાપ્તિ થવા પર જેના મનમાં ઉદ્વેગ નથી થતો કે સુખની પ્રાપ્તિ પર ખુશીની લહેર નથી ઉઠતી આમ જે રાગ (મોહ), ભય અને ક્રોધથી પરે છે તે મનુષ્ય સ્થિર બુદ્ધિ વાળો કહેવાય છે. મનન કયારે થાય? થોડા મૌન થઇ જાય તો મનન થઇ શકે. આપ ખૂબ જ વાતો કરી રહ્યા છો બસ બહાર આની સાથે તેની સાથે વાતો કરો છો પરંતુ સ્વયં સાથે વાત કરવાનો સમય જ નથી. હુંં થોડો શાંત થઇ જાઉં, થોડો અંદર સુધી જાઉં થોડી પોતા સાથે જ વાત કરી લઉં બહાર મૌન થઇ જાઉં અને અંદર મુનિ બની જાઉં. જે બહાર મૌન થઇ જાય છે તે અંદર મુનિ બની જાય છે. ઘરમાં એસી નહોતું, એસી લાવ્યા, લગાવ્યું. હવે સુખ મળશે સરસ નીંદર આવશે. સુખ તો મળશે પરંતુ એસીમાં બેસી બેસીને શરીર દર્દ શરુ થઇ જાય છે. કમર, ઘૂંટણ વગેરે દુઃખવા લાગે છે તે દુઃખની તરફ લઇ જાય છે. તમે સુખને આમંત્રણ આપ્યું જે તમને દુઃખ તરફ લઇ જાય છે.

દરેક વસ્તુમાં આવું બને છે. એક વ્યકિત એ ખૂબ મોટું મકાન બનાવ્યું પરંતુ પાછળથી અનુભવ આવે છે કે જયારે નાના મકાનમાં હતા તો પોતાના હાથે સફાઈ કરી લેતા હવે તો નોકરાણી આવીને કરે તો સુખ નહિ તો દુઃખ. મોટા ઘરમાં ઓરડાઓ વધી ગયા. નાના ઘરમાં ધીમેથી બોલાવવાથી બધા આવી જતા હવે મોટેથી અવાજ લગાવવો પડે છે અને આદત જ એવી પડી ગઈ કે આપણે વાત જ મોટે મોટેથી કરવા લાગ્યા. આ આદતના કારણે બહાર જઈને કોઈ સાથે એવી રીતે વાત કરવાથી તે દુઃખી થઇ જાય છે અને મનને દુઃખ પહોંચાડે છે. જેટલા સુખો તરફ દોડીશું તેટલું દુઃખ જીવનમાં આવશે. આપનું શરીર પ્રકૃતિથી પ્રાપ્ત થયેલ છે. એ ત્રણે ગુણ, સુખ, દુઃખ એ બધું આવવાનું છે પણ દુઃખ આવતાની સાથે જ મનનું દુઃખી થઇ જવું, મનનું વિચલિત થઇ જવું તેનું કારણ એ છે કે તમો એ દુઃખને અંદર પ્રવેશ આપ્યો. આપણા કોઈ અત્યંત પ્રિય જનનાં મૃત્યુ પછી પણ એક બે વર્ષમાં સામાન્ય થઇ જઈએ છીએ. જે ઘટના બે વર્ષમાં બની શકે તે બે દિવસમાં પણ બની શકે પણ માત્ર મનનું પરિવર્તન કરવું જરૂરી હોય છે. શોક તો રહે પરંતુ તેમા જ આટલો સમય ડૂબી રહેવું એ ખોટું છે. દુઃખ આવ્યું તો હુંં ઉદ્વિગ્ન થઇ ગયો અને સુખ આવ્યું તો હુંં ક્ષણિક સુખમાં આનંદની લહેરમાં એટલો વહી ગયો. સુખ અને દુઃખ માછલી પકડવા માટે જે કાંટા ઉપર લોટ લગાવવામાં આવે છે એવું છે. લોટની પાછળના કાંટાનાં કારણે માછલી ફસાઈ જાય છે અને આપણે પણ સુખની તરફ ખેંચાઈને છેવટે દુઃખમાં ફસાઈ જઈએ છીએ.

એક વ્યક્તિને તેની પત્નીના મૃત્યુ થવાથી હૃદયરોગનો હુંમલો આવી ગયો. તે તેને અત્યંત પ્રિય હતી. બીજી એક વ્યક્તિને એક કરોડની લોટરી લાગી તેને પણ હૃદયરોગનો હુંમલો આવી ગયો. એક અત્યંત દુઃખ અને એક એકદમ સુખની ઘટના છે પણ બન્નેમાં શરીરનો પ્રતિભાવ એક સરખો રહ્યો હૃદયરોગનો હુંમલો. પણ સ્થિર બુદ્ધિ વાળા લોકોની અંદરની ઉત્તેજના રોકાઈ જાય છે. તેઓ સમજે છે કે સુખ અને દુઃખ તો આવવાના અને જવાના છે. સુખ આવ્યું તો એક દિવસ ચાલ્યું જવાનું તેજ રીતે દુઃખ આવ્યું તે પણ એક દિવસ ચાલ્યું જવાનું. આનો પ્રભાવ બહું મર્યાદિત સમય માટે રહેશે. અને જે પ્રભાવ અલ્પ સમય માટે રહેશે અને પ્રાકૃતિક રીતે ધીરે ધીરે ઓછો થવા લાગે છે તેને શું પ્રયત્ન પૂર્વક થોડા સમયમાં ઓછો કરી શકાય? હાં, બિલકુલ કરી શકાય જો આપણે ભગવાનની વાત માનીએ તો. આપણે ભગવાનની વાત સાંભળીએ તો છીએ પણ માનતા નથી અને માનીએ પણ છીએ તો જાણતા નથી કારણકે તેનો અનુભવ કરવાનો પ્રયાસ નથી કરતા. સાંભળીને કહીએ છીએ કે વાહ ભગવાને બહું સરસ વાત કરી પણ તેને આપણા જીવનમાં અમલ કરવાનો પ્રયત્ન નથી કરતા.

“LearnGeeta” ગીતા શીખોનો પ્રોગામ ગીતા વાંચો, વંચાવો અને જીવનમાં અમલ કરો માટેનાં છે. ૧ જાન્યુઆરી આવવાની છે તે પહેલા ગીતા જયંતિ આવવાની છે. આપણા જીવનમાં ગીતા ઉતરી જાય તો - મારા મુખ પરનું હાસ્ય, સ્મિત હુંં આવનારા ૧૫ દિવસો સુધી જાળવી શકું તે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની સૌથી ઉત્તમ ઉપાસના છે. અંદરથી પોતાની જાતને જાગૃત કરતો રહુંં અને હસતો રહુંં. ભગવાન હમેશા હસતા રહેતા હોય છે. આ જ અધ્યાયમાં આપણે શીખ્યા કે જેના ભરોસા પર આ યુદ્ધ ઉભું કરવામાં આવ્યું છે તે કૌરવો અને પાંડવોની સેનાની વચ્ચે નીચે બેસી ગયો છે. હતપ્રભ થઇ ગયો, મોહથી ગ્રસ્ત થઇ ગયો. જે ભ્રમિત થઇ ગયો, જેનું ગાંડીવ નીચે પડી ગયું એ બધું જોયા પછી ભગવાનને ખૂબ ક્રોધ આવવો જોઈએ પરંતુ ભગવાન તો હસતા હસતા વાત કરે છે. પ્રસન્નતા સાથે વાત કરે છે અને કહે છે કોઈ વાંધો નહી આવું બની જાય છે ક્યારેક કયારેક. હુંં અર્જુનને ઉભો કરીશ અને અર્જુનને ઉઠાડ્યો. શું આપણે આ માર્ગ પર ચાલી શકીશું? હાં, જો પ્રયાસ કરીએ તો આ જગતમાં કશું અસંભવ નથી. આવી નિશ્ચયાત્મક બુદ્ધિ વિષે આ જ અધ્યાયમાં ભગવાન કહે છે.

જેની બુદ્ધિ પ્રતિષ્ઠિત હોય, જેની પ્રજ્ઞા પ્રતિષ્ઠિત કરવી. જેની બુદ્ધિ સ્થિર હોય તેના નિર્ણય બરાબર હોય છે. આપણે જોયું છે કે ક્રોધ, નિરાશા કે દુઃખમાં કદી નિર્ણય બરાબર નથી થતા. અને એટલે જ જયારે તમને ક્રોધ આવી જાય, નિરાશા આવી જાય, કોઈ પ્રત્યે દ્વેષ આવી જાય, ભય આવી જાય ત્યારે થોડું રોકાઈ જવું. આ થોડું રોકાઈ જવું એ પ્રતિભાવની બાબત છે. આપણે વિના વિચાર્યે પ્રતિભાવ આપીએ છીએ અને બોલી જઈએ છીએ. આપણી બુદ્ધિ સ્થિર નથી. જયારે બુદ્ધિ પ્રતિષ્ઠીત થઇ જાય ત્યાર બાદ જ કોઈ વાત કરવી અને તે જ વાત સાચી સાબિત થાય. એટલે જ ભગવાન કહે છે કે, શુભ કે અશુભ પ્રાપ્ત થયા પછી પણ જે ખુશી કે દુઃખ અનુભવતો નથી તેની પ્રજ્ઞા સ્થિર થઇ કહેવાય. અને આના માટે ભગવાને એક સુંદર ઉદાહરણ આપ્યું છે. ભગવાન કહે છે :

જે રીતે કાચબો જરૂરનાં સમયે પોતાની ઇન્દ્રિયો સમેટી લે છે તે જ રીતે સ્થિતપ્રજ્ઞ /કર્મયોગી મનુષ્ય વિષયો રૂપી ઇન્દ્રિયોને સમેટી લે કે હટાવી લે તેની બુદ્ધિ સ્થિતપ્રજ્ઞ હોય છે. આપણે તો કાચબો નથી પણ કાચબો શું કરે છે તેનું ભગવાને સુંદર ઉદાહરણ આપ્યું છે. આપણે કોઈ મંદિરમાં જઈએ છીએ ત્યારે એક કાચબો જોવા મળે છે કાચબો એક પ્રતિક છે. કાચબાને ૬ ઇન્દ્રિયો છે. જેમ કે ૪ પગ, એક પૂંછ અને એક મોઢું તે કોઈપણ સંકટના સમયે બધું સમેટી લે છે. તે જ રીતે આપણે પણ પાંચેય ઇન્દ્રિયોને સમેટતા શીખી લેવું જોઈએ.

આપણે ૧૫માં અધ્યાયમાં શીખ્યા કે મન આપણી છઠી અને અગત્યની ઇન્દ્રિય છે. બાકીની પાંચ ઇન્દ્રિયો કાચબાનાં પગ અને પૂંછ સમાન છે. આપણા ૬ શત્રુઓ કામ, (કામનાઓ/ઈચ્છાઓ), ક્રોધ (ગુસ્સો), લોભ, મોહ, મદ (અહંકાર) અને મત્સર (ઈર્ષ્યા) તેના આક્રમણ વખતે જે મનુષ્ય પોતાની ઇન્દ્રિયોને સમેટી લે તે જ પ્રતિષ્ઠિત પ્રજ્ઞા વાળો મનુષ્ય છે. કર્મયોગી બધી ઇન્દ્રિયોને સમેટી લે છે. ઇન્દ્રિયોને ફક્ત સમેટી લેવાથી કઈ ફાયદો નથી. શું આંખો બંધ કરી લેવાથી બધું સરખું થઇ જશે? ના આંખો બંધ કરવા છતાં જે ચિત્ર નથી જોવું તે જ ચિત્ર સામે આવી જાય છે. કારણકે મન તે ચિત્રને જોયા કરે છે. આપણે નક્કી કરી લીધું કે આંજે હુંં ઉપવાસ કરીશ. જીભ તો સંયમ કરી લેશે પણ અંદરનું મન ચંચલ છે. તે ફક્ત જોવા માટે પણ રસોડામાં આંટો મારે છે અને સાંજ પડતા સુધી તો ચીડ ચીડો થઇ જાય છે. આમ ઇન્દ્રિયોનો સંયમ હોવા છતાં મન દોડતું રહે છે.

અઘોરી સંપ્રદાયમાં તો કોઈ સાધુ જીભમાં કાંટા ખોસી દે છે અને કોઈએ તો પોતાની આંખો ફોડી નાખી છે કોઈએ કાન કોતરાવી નાખ્યા છે પણ આનાથી શું થવાનું છે. ઇન્દ્રિયોને કાપી નાખવાથી કે માત્ર બંધ કરી દેવાથી કશું થતું નથી. મન પર સંયમ કરવા ખૂબ જ મહેનત કરવી પડે છે. સૌથી પહેલા મન પર નિયંત્રણ લાવવું પડશે. આ અધ્યાયમાં ભગવાને બહુંજ સુંદર શ્લોકો કહ્યા છે અને આપણે તેને જીવનમાં ઉતારવાના છે. નાની નાની વાતોથી આની શરૂઆત કરવી પડશે. આપણે પોતાના ઉપર કેટલો સંયમ છે તેનું પરીક્ષણ કરવા એક પ્રયોગ કરવો જોઈએ એક વસ્તુ નક્કી કરો કે એક અઠવાડિયા સુધી પોતાની મનપસંદ વસ્તુ ખાવાની કે પીવાની છોડી દો. દાત. ચા. એક અઠવાડિયું ચા છોડી દો. ગરમ પાણી પી લેવાય, કે તુલસી પાણી પી શકાય. સૌથી વધુ એસિડીટી સવારની સૌ પ્રથમ ચાથી જ થાય છે. આપના જઠર માટે જરૂરી ગરમાહટ તુલસી ઉકાળાથી પણ મેળવી શકાય.

આ પાંચેય ઇન્દ્રિયોમાં સૌથી વધુ પ્રખર ઇન્દ્રિય આપણી જીભ છે. બોલે પણ પટર પટર અને ખાય પણ ટપર ટપર. બેઉ કામ તે જ કરે છે. બધા રોગ ત્યાંથી જ આવે છે. બોલવાથી કેટલા લોકો સાથે શત્રુતા મેળવી લ્યે છે.ન બોલવાનું બોલે અને ન ખાવાનું ખાઈ છે.

ભગવાન કહે છે કે, ઇન્દ્રિયો પરના સંયમની શરૂઆત રસનાથી જ થાય છે. સૌથી પહેલા નિરાહાર રહેવાની આદત પાડવી પરંતુ નિરાહાર ફક્ત જીભથી જ નથી રહેવાનું અષ્ટાંગ યોગમાં આવેલા એક શબ્દ પ્રત્યાહાર વિષે સમજીએ. યમ, નિયમ, આસન, પ્રાણાયામ અને પ્રત્યાહાર આ પાંચમી સીડી પ્રતિ આહાર - મારા કાનને પણ આહાર જોઈએ તેને કંઈક સાંભળવું છે. આંખોનો પણ આહાર છે તેને પણ કાંઇક જોવા જોઈએ. ઇન્દ્રિયોને વિષયોથી હટાવવા માટે થોડું દમન કરવું પડે છે. વિષયોથી હટાવવા વાળા મનુષ્ય જ વિષય નિવૃત થઇ જાય છે. મન ના પાડે છે પણ રસ જાગે છે અને કોશિશ સાથે રસ પણ વર્જિત થઇ જાય ત્યારે જ તે નિવૃત્તિ તરફ આગળ વધે છે. અન્યથા તે નિવૃત થઇ ના શકે. આવા મનુષ્ય પરમાત્મા તત્ત્વનો અનુભવ થવાથી નિવૃત થઇ જાય છે. જ્યાં સુધી પરમાત્મા તત્ત્વ માટે પ્રેમ જાગે નહી ત્યાં સુધી નિવૃત્તિ મળી શકતી નથી, એટલે જ ભક્તિ જ આનો સાચો રસ્તો છે. ભગવાન કહે છે :

હે કુન્તીનંદન રસબુદ્ધી સાથે યજ્ઞ કરતા વિદ્વાન મનુષ્યની ઇન્દ્રિયો પણ મનને હરી લે છે. દમન કરવાનો પ્રયત્ન વિષયોની યાદ અપાવે છે. કોઈ ગુરુજીએ તેના શિષ્યને કહ્યું કે, ધ્યાન ધરવાનું શરુ કરો અને એક વાતનું ધ્યાન રાખજે કે તારા ધ્યાનમાં વાંદરો આવવો ન જોઈએ. હવે જયારે આ શિષ્ય ધ્યાન કરવા બેસ્યો તો તેને વાંદરા જ વાંદરા દેખાવા લાગ્યા. આમ જે વસ્તુથી મનને નિવૃત કરવાની વાત કરી તેમાં જ મન વધુને વધુ ધ્યાનમાં આવે છે. આમ તેનું ચિંતન જ બંધ કરવું જોઈએ. આ પ્રકારનાં વિદ્વાન લોકો જે સમજી વિચારી નક્કી કરી લે છે પણ જો રસના પર સંયમ ન આવ્યો તો પણ ગમે તેટલા વિદ્વાન લોકો પણ આમાંથી છૂટી શકતા નથી. વિદ્વાન હોય ત્યારેજ કોઈ સંસદ સભ્ય બને છે પણ રસના પર સંયમ ન હોવાના કારણે આજે તેમના ઘેરથી કરોડો રૂપિયા મળે છે. તે વિદ્વાન છે સમજે છે કે આ રીતે રકમ લેવાય નહી. છતાં રસના પર સંયમ ન હોવાના કારણે આવું થાય છે. ભગવાન આગળ કહે છે,