विवेचन सारांश

अनन्यभक्तीतील भावाचे महत्व

परंपरेनुसार प्रार्थना आणि दीपप्रज्वलनाने विवेचनाचा शुभारंभ झाला.
परमपूज्य गोविंददेव गिरिजी महाराजांना प्रणिपात करण्यात आला. त्यानंतर सर्व साधकांना अभिवादन करून गीतेच्या या परमप्रिय आणि महत्त्वपूर्ण अध्यायाच्या उत्तरार्धाला सुरुवात झाली.
राजविद्याराजगुह्ययोग  हा ज्ञानेश्वर माऊलींचा अतिशय प्रिय अध्याय आहे. भगवद्गीतेच्या सर्व अध्यायांचे सार या अध्यायात आहे. ज्ञान, कर्म आणि भक्ती या तिघांचा संगम यात झालेला दिसतो. पहिल्याच श्लोकात भगवंत अर्जुनाला म्हणतात,
इदं तु ते गुह्यतमं प्रवक्ष्याम्यनसूयवे।
ज्ञानं विज्ञानसहितं यज्ज्ञात्वा मोक्ष्यसेऽशुभात्।।९.१।।
तू माझा परमप्रिय शिष्य असल्याने अतिशय गोपनीय ज्ञान विज्ञानासहीत मी तुला सांगतो आहे. हे प्राप्त केल्याने सर्व अशुभांपासून अर्थात संसारबंधनातून तू मुक्त होशील. यात आपल्याला ज्ञानविज्ञानयोग दिसतो. जरी भगवान अर्जुनाला सांगतात तरी ते ज्ञान आपल्यासाठी तितकेच महत्त्वाचे आहे. या ठिकाणी परमात्म्याचे वर्णन आलेले आहे. भगवान श्रीकृष्ण व्यक्ती नाही तर साक्षात परमात्माच आहे हे या ठिकाणी आपल्याला समजून घ्यायचे आहे. भगवंतांनी स्वतः या अध्यायात म्हटले आहे - 
पिताऽहमस्य जगतो माता धाता पितामहः। 
वेद्यं पवित्रमोंकार ऋक् साम यजुरेव च।।९.१७।।
या श्लोकात भगवान म्हणतात या जगाला धारण करणारा, कर्मफल देणारा, आई वडील आजोबा मीच आहे. जाणण्याजोगे जे काही आहे ते, तसेच पवित्र ओंकार, ऋग्वेद, सामवेद आणि यजुर्वेद ही मीच आहे.
पुढे भगवान म्हणतात-
गतिर्भर्ता प्रभु: साक्षी निवास: शरणं सुहृत् l
प्रभव: प्रलय: स्थानं निधानं बीजमव्ययम्।।९.१८।।
प्राप्त होण्याजोगे परमधाम, भरण-पोषण करणारा, सर्वांचा स्वामी, शुभाशुभ पाहणारा, सर्वांचे निवासस्थान, शरण जाण्याजोगा, प्रत्युपकाराची इच्छा न करता हित करणारा, सर्वांच्या उत्पत्ति-प्रलयाचे कारण, स्थितीला आधार, निधान आणि अविनाशी कारणही मीच आहे.

श्रीकृष्ण या घनीभूत अवतारात प्रत्यक्ष परमात्मा अर्जुनाला हे गुह्य ज्ञान देत आहेत हे समजून घ्यावयास हवे. त्वमेव माता च पिता त्वमेव या श्लोकात देखील परमात्माच सर्व रूपात भरून राहिला असल्याचे वर्णन आहे. हे सारे विश्व त्याचे प्रकट रूप आहे हे आपल्याला जाणून घ्यायचे आहे.

त्या परमात्म्याला प्राप्त कसे प्राप्त करायचे याचे अत्यंत गुह्य ज्ञान यानंतर भगवान इथे देणार आहेत. ज्ञानेश्वर महाराज म्हणूनच श्रोत्यांना अवधान दीजे, लक्षपूर्वक ऐकण्यास सांगतात कारण ते म्हणतात गीता कशी आचरणात आणायची या प्रश्नाचे उत्तर आपल्याला या ठिकाणी मिळते. लोक  भगवंताची पूजा प्रार्थना करतात पण ही करताना ते स्वर्गसुखाची इच्छा करतात. ते स्वर्गसुख त्यांना मिळते. पण त्यांच्या तपसाधनेचे पुण्य क्षीण झाल्यावर त्यांना क्षीणे पुण्ये मर्त्यलोकं विशन्ति - परत पृथ्वीवर जन्माला यावे लागते. अशावेळी भगवंताची प्राप्ती कोणाला होते हे पुढील श्लोकात सांगितले आहे.
आयुर्विमा मंडळाचे बोधवाक्य आहे  योगक्षेम वहाम्यहम् l  तुम्ही आमचा प्रीमियम भरा. आम्ही तुम्हाला जीवनभर पैसे देऊ असे आश्वासन या ठिकाणी आयुर्विमा मंडळ देते. त्याचप्रमाणे जर आपण अनन्य भावाने भगवंताचे निरंतर चिंतन केले तर भगवंत आपल्या योगक्षेमाचे आश्वासन आपल्याला देतात.
भगवंतांना अशा भक्तांचा भार वाहतात कारण हे भक्त संपूर्णतया भगवंतांवर अवलंबून असतात.
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात - 
त्यास जे जे वाटे करावे, ते ते मजसी लागे करावे 
जैसे पक्षिणीस लागती यत्न करावे, पिलासाठी 
[मग तींहीं जें जें करावें । तें मजचि पडिलें आघवें ।
जैसी अजातपक्षाचेनि जीवें । पक्षिणी जिये ॥ ३३९ ॥]
मग जे जे म्हणून त्यांस करावयाचे असते ते ते सर्व मलाच करावे लागते. जसे पंख न फुटलेल्या पिलांच्या जीवित्वाने पक्षिण जगते, ॥९-३३९॥
पक्षीण आपल्या पिलांसाठी दाणापाणी पुरवते आणि त्याचे रक्षणही करते. त्याचप्रमाणे जर भक्त भगवंताशी अनन्यभावाने जोडला असेल तर त्याचे रक्षण करणे आणि त्याचे भरण पोषणाची व्यवस्था भगवंत बघतो. पण याचा अर्थ असेल माझा हरी तर देईल खाटल्यावरी असा घ्यायचा नाही. मी भजन पूजन करतो आहे आता मला आणखीन काही करायची गरज नाही, भगवंत बघून घेतील असा विचार करू नये.
एकदा एका गावात भयंकर पुराची आपत्ती आली. लोक पुरापासून रक्षण करू लागले. मात्र एक व्यक्ती स्वतःला पुरापासून वाचवण्यासाठी एका वृक्षावर चढून बसली. पुराचे पाणी वाढत होते. लोकांनी त्या व्यक्तीला खाली उतरण्याविषयी सांगितले. एक काठी त्याच्याकडे फेकली. त्या काठीच्या आधाराने पुढे जाण्याविषयी सांगितले. परंतु तो मनुष्य म्हणाला, माझे भगवंत येतील आणि मला वाचवतील. त्यानंतर एक नाव पाठवली. नावेत बसून पुढे जा म्हंटले पण तो एकच म्हणत होता माझे भगवंत येतील आणि माझे रक्षण करेल. शेवटी हेलिकॉप्टर मधून त्याला वाचवण्यासाठी लोक आले आणि त्याला विनंती केली की तू झुल्याला लटकून वर ये. तरीही तो एकच म्हणत होता भगवंत येतील. शेवटी त्याच्या नाका- तोंडात पाणी जाऊ लागले. तो भगवंताचा धावा करू लागला. भगवंत म्हणाले मी अनेक रूपात तुझ्याकडे आलो पण तू मला ओळखले नाहीस. आता मी काय करू? तसेच आपले आहे भगवंत सर्वत्र आहे. तो विविध रूपात आपल्यासमोर दृगोच्चर होतो त्याला ओळखल्याशिवाय समजल्याशिवाय भजन कीर्तन करणे व्यर्थ आहे. पुढच्या श्लोकात त्याला समजून अनन्य चिंतन कसे करावे हे भगवंतआपल्याला सांगतात.