विवेचन सारांश

दैवी गुणांची ओळख

भगवद्गीतेतील काही श्लोक इतके महत्त्वपूर्ण आहेत की त्यांचे चिंतन करून आचरणात आणले असता संपूर्ण आयुष्य बदलून जाऊ शकते. या अध्यायामध्ये पहिले काही श्लोक अशाच श्लोकांपैकी आहेत. पहिल्या तीन श्लोकांत एकूण सव्वीस दैवी गुणांची माहिती भगवंत देत आहेत, यापैकी नऊ दैवी गुण या श्लोकात सांगत आहेत.

श्री भगवान म्हणाले, “अभय (भीतीचा संपूर्ण अभाव), सत्त्वसंशुद्धी (अंत:करणाची संपूर्ण पवित्रता), ज्ञानयोगव्यवस्थिति (तत्त्वज्ञान आणि ध्यानयोग यातील निरंतर दृढता), दान (निरपेक्ष दान), दम (इंद्रियांचे दमन), यज्ञ (त्याग, समर्पण, तसेच अग्निहोत्र इत्यादी उत्तम कर्माचे आचरण), स्वाध्याय (स्वतःचा स्वतः केलेला अभ्यास), तप (स्वधर्माचे पालन करण्यासाठी कष्ट सोसणे) आणि आर्जव (शरीर व इंद्रियांसह अंत:करणाची सरलता)……”

या सव्वीस दैवी गुणांची सूची करताना भगवंतांनी सर्वप्रथम 'अभय' या गुणाचे नाव घेतले आहे. 'अभय' म्हणजे भयाचा अभाव, भयमुक्त. संत कबीर म्हणतात,
जर भय सर्वांनाच असते तर मग भयमुक्त व्हा असे भगवंत का सांगत आहेत? भय दोन प्रकारचे असते. एक बाह्य कारणांमुळे असलेले भय जसे की शारीरिक इजा अथवा मृत्यूचे भय जे आत्मज्ञान झाल्यावर नष्ट होते.

जो वडिलधाऱ्या व्यक्ती व गुरुजनांचा सल्ला मानतो नाही, मन मानेल तसे वागतो त्याची तामस वृत्ती वाढीला लागते. 'मी आणि माझी मर्जी' हे निरंकुश वृत्तीचे लक्षण आहे. अशा प्रकारची निर्भयता विवेकहीन, दिशाहीन असते, त्यामुळे ती निर्भयता नसून वास्तविक पाहता निरंकुशता असते. निरंकुशता म्हणजे कोणतेच नियंत्रण न ठेवता मनाच्या मर्जीने वागणे. निरंकुशता वाईट, नकारात्मक आहे. निरंकुश मनुष्य अज्ञानी असतो.

सैनिक निर्भय असतो तर एखादा माफिया निरंकुश असतो. सैनिक शिस्तशीर असतो. तो नियमांचे पालन करतो. तो आदेशांना बांधलेला असतो. त्याच्याबरोबर असलेल्या संपूर्ण सेनेच्या, देशाच्या आणि राज्यकर्त्यांच्या पाठबळामुळे तो  निर्भय होतो. दुसऱ्या बाजूला माफिया हा बेशिस्त, दिशाहीन असतो. 

निष्काळजी आणि निश्चिंत असे दोन शब्द या दोघांच्या निर्भयतेचे वर्णन करताना आपण वापरू शकतो. अध्यात्मामध्ये निश्चिंत होण्यास सांगितले आहे निष्काळजी नाही. आपल्याला संध्याकाळचे जेवण मिळेल की नाही याबद्दल एखादा साधू निश्चिंत असतो. परमश्रद्धेय स्वामी रामसुखदास जी महाराज म्हणतात, “बेपरवाह हो जाओ, लापरवाह नहीं।”
निश्चिंतपणा हा सकारात्मक आहे तर निष्काळजीपणा नकारात्मक आहे. इथे शास्त्रकारांनी निर्भय या शब्दाऐवजी अभय हा शब्द वापरला आहे. निर्भय हा ज्ञानी आहे तर निरंकुश हा अज्ञानी आहे.

रामचरितमानसमध्ये परशुराम प्रसंगाचे वर्णन आहे. सीता स्वयंवराच्या वेळी शिवधनुष्य मोडल्यानंतर भगवान परशुराम तिथे प्रगट झाले. ते अतिशय संतापले होते. ते चिडून राम आणि लक्ष्मणाला बोलू लागले. परशुरामांशी भाषण करण्याचे अनेकांना भय वाटत असे. परंतु श्रीराम मात्र शांत होते आणि अजिबात घाबरले नव्हते. राम आणि लक्ष्मण कशालाच घाबरत नाहीत हे परशुरामांच्या लक्षात आले. त्यांनी प्रश्न विचारून राम लक्ष्मणाला घाबरवण्याचा प्रयत्न केला. परंतु प्रत्येक प्रश्नाचे रामानी आणि लक्ष्मणाने हसून उत्तर दिले. परशुरामांना आश्चर्य वाटले व त्यांनी प्रभू रामचंद्रांना विचारले, "तुम्हाला भय वाटत नाही का ?" 
रावण खूप शक्तिशाली होता पण त्याने केलेल्या दुष्कृत्यांमुळे त्याच्या मनात भीती होती.

सत्त्वसंशुद्धि किंवा अंत:करणाची पवित्रता हा पुढचा दुसरा गुण आहे. असे म्हणतात की "मन चंगा तो कटोरी मे गंगा."
ज्ञानयोगव्यवस्थिति किंवा तत्त्वज्ञान आणि ध्यानयोग यातील निरंतर दृढता हा तिसरा गुण. इथे निरंतर हा शब्द महत्त्वाचा आहे भगवंताच्या ठिकाणी सतत चित्त एकाग्र करून राहणे हा तिसरा दैवी गुण आहे.पुढचा गुण 'दम' म्हणजे इंद्रियांचा संयम, नियंत्रण. प्रत्येक इंद्रियावर आपले नियंत्रण असले पाहिजे. सर्वात चंचल इंद्रिय म्हणजे नेत्र. स्वामी शरणानंदजी म्हणतात 'तुम्ही ज्याला डोळे द्याल, त्याला आपले मनही द्यावे लागते'. पुढचा गुण आहे तप! तप याचा अर्थ केवळ हिमालयात जाऊन तपश्चर्या करणे असा नाही. आपण जीवनात अंगीकारलेला छोटासा नियमसुद्धा आनंदाने पाळणे म्हणजे तपश्चर्या. त्या नियमाचे पालन केल्यावर येणारे कष्ट सुखाने सहन करणे म्हणजे तपश्चर्या. त्यांची व्याख्या अशी केली जाते,कायेन्द्रियसिद्धिरशुद्धिक्षयात् तपसः॥प्रश्न 
विलास जी:- पहिल्या श्लोकातील आर्जव या शब्दाचा अर्थ काय आहे?
उत्तर:- मनाचा सरळपणा, निरागसता, निष्कपट भाव!
पुष्पा जी:- सूक्ष्म शरीर आणि आत्मा एकच आहेत का?प्रश्न
विक्रांत जी:- आपण फक्त एकाच देवतेचे ध्यान करावे का?
प्रश्न
मुरली जी:- जीवनाच्या प्रत्येक क्षेत्रात कशाची निवड करावी आणि कशाचा त्याग करावा याबाबत द्विधा मनस्थिती निर्माण होते. याला काय करावे?
प्रश्न 
जेनालगुड्डा जी:- येथे सत्त्व हा शब्द सत्त्वगुण या अर्थाने आला आहे का?
उत्तर:- नाही. सत्त्व या शब्दाने मन, बुद्धी, चित्त आणि अहंकार या अंत:करण चतुष्ट्याचा निर्देश होतो.

प्रश्न
गरिमा जी:- दीक्षा घेणे आवश्यक आहे का? योग्य गुरू कसा ओळखावा? 
समारोपाच्या प्रार्थनेने सत्राची सांगता झाली.