विवेचन सारांश

आहार, यज्ञ, दान आणि तप यांचे प्रकार आणि ॐ तत् सत् ची व्याख्या

यष्टव्यम् अर्थात माझी कार्यासाठी नियुक्ती झाली आहे. त्यामुळे हे माझे कर्तव्यकर्म आहे या भावनेने मी ते करतो. मी आईच्या भूमिकेत असो, वडिलांच्या भूमिकेत असो, शिक्षकाच्या भूमिकेत असो किंवा सेवेकऱ्याच्या भूमिकेत असो, माझे कर्तव्यकर्म करताना मी अफलाकांक्षी  (फळाची इच्छा न करणारा) असेन तर तो सात्विक यज्ञ असतो. माता पित्यांना नमस्कार करताना आशीर्वादाची अपेक्षा इथे नसते. केवळ कर्तव्याच्या भावनेने नमस्कार केला जातो ही वृत्ती सात्विक मनुष्याची असते. मला कोणाचे आशीर्वाद नको म्हणून मी प्रणाम करणार नाही असे तामसी व्यक्तीला वाटते. ज्या ठिकाणी माझी बुद्धी काम करत नाही पण शास्त्राने सांगितले तसे मी करीन हा भाव म्हणजे सात्विक श्रद्धा आहे. मी शास्त्रानुसार वागणार नाही ही तामसी श्रद्धा आहे. आणि जो सत्वगुणाच्या पलीकडे जाऊन कर्तव्य म्हणून कर्म करतो तो गुणातीत आहे.

सत्वगुणी आणि रजोगुणी दोघेही कर्म करतात पण दोघांमध्ये अंतर आहे. फलदृष्टी कशी आहे यावरून हे समजते. मी चांगले काम केले आहे तेव्हा त्याचे फळ मिळावे ही इच्छा करणारा राजसी असतो. सात्विक व्यक्ती अफलाकांक्षी असतो. राजसी गुण असणारा दंभाचारी असतो. त्याला वाटते, काम मी केले तेव्हा माझेच नाव व्हावे, दुसऱ्याचे नाव होऊ नये. या उलट दुसऱ्याचे नाव झाले तरी चालेल पण मी माझे काम पार पाडेन असे सात्विक वृत्तीच्या माणसाला वाटते. बरेच वेळा असे घडते की, आपण एखादी कल्पना सुचवतो आणि त्यानुसार दुसरा काम करतो आणि त्याचे श्रेय स्वतःकडे घेतो. श्रेयाचा विचार न करणारा सात्विक असतो. गीतापरिवारात कोणतेच काम नावासाठी केले जात नाही. सेवा निःस्वार्थ भावनेने केली जाते. मी जगण्यासाठी लायक बनतो आहे म्हणून भगवंताला धन्यवाद दिले पाहिजेत. जेव्हा श्रेय मिळत नाही म्हणून एखादा मनुष्य दुसऱ्याचे काम बिघडवतो तो तामसी समजावा.

विधिहीनम् म्हणजे शास्त्राला सोडून, अन्नदान न करता, मंत्रहीनम् म्हणजे मंत्राशिवाय, श्रद्धाविरहितम् म्हणजे श्रद्धा न ठेवता केल्या जाणाऱ्या यज्ञाला तामस यज्ञ म्हणतात. आजकाल कामचलाऊ यज्ञ केले जातात. वेळ कमी असल्याचे कारण देत दुप्पट दक्षिणेची लालूच दाखवून ब्राह्मणाला झटपट यज्ञ संपन्न करायला सांगितले जाते. भगवान तामस यज्ञाचे वर्णन यथार्थपणे करतात. हे अधिक स्पष्ट करण्यासाठी महाभारतातील एक उदाहरण दिलेले आहे.

द्रुपद आणि द्रोणाचार्य गुरुकुलात गुरुकडे अध्यापनासाठी होते. गुरूंनी त्यांना अस्त्र शस्त्रविद्या शिकवली. ते बालपणी चांगले मित्र होते. शिक्षण घेत असताना द्रुपद द्रोणाला म्हणाला मी जर एखाद्या राज्याचा राजा बनलो तर अर्धे राज्य मी तुला देईन. त्यानंतर अनेक वर्षे उलटली. द्रुपद राजा झाला आणि द्रोणाचार्य अतिशय हालअपेष्टा सहन करत जगत होते. एके दिवशी त्यांचा मुलगा अश्वत्थामा याने दुधासाठी हट्ट धरल्यावर त्यांची पत्नी कृपी हिच्यावर पिठात पाणी मिसळून त्याला देण्याची वेळ आली. अतिशय उद्विग्न अवस्थेत ती पतीला म्हणाली की, तुम्ही तुमच्या मित्राकडे जाऊन मदत का मागत नाही? कमीत कमी एक गाय तरी त्याला मागा. पत्नीच्या सांगण्यावरून अतिशय लाचारीने द्रोणाचार्य द्रुपद राजाकडे गेले. द्रुपद पांचाल देशाचा राजा होता. त्यांच्या येण्याची सूचना द्रुपदापर्यंत गेली. दोघे एकमेकांना भेटले. द्रोणाचार्यांनी  द्रुपद राजाला आपल्या मैत्रीची आठवण करून दिली आणि वचनानुसार अर्ध्या राज्याच्या मदतीची याचना करताच तो म्हणाला लहानपणची मैत्री आता मी विसरलो. कुठे मी राजा आणि कुठे तू गरीब ब्राह्मण. द्रुपदाचे हे बोलणे ऐकताच द्रोणाचार्य अतिशय संतापले. ते अत्यंत स्वाभिमानी आणि अहंकारी होते. तिथून ते हस्तिनापुरला गेले. तिथे ते कौरव पांडवांचे गुरू बनले.

त्यांनी कौरव पांडवांना शस्त्रविद्येत तरबेज बनवले आणि त्यांचे शिक्षण पूर्ण झाल्यावर स्वतःच्या अपमानाचा बदला घेण्यासाठी राजा द्रुपदला बंदी बनवण्यास शिष्यांना सांगितले. एकट्या अर्जुनाने द्रुपद राजाचा पराभव केला. अर्जुनासारखा जावई आपल्याला मिळावा अशी भावना द्रुपदाच्या मनात आली. त्याला कोणतेही संतान नव्हते. जो द्रोणाचार्याचा वध करेल असा पुत्र व्हावा यासाठी त्याने पुत्रकामेष्टी यज्ञ करण्याची इच्छा आपले कुलपुरोहित याग यांच्याकडे व्यक्त केली. हा तामसी यज्ञ असल्याने मी तो करणार नाही असे यागांनी सांगितले. त्यांचा लहान भाऊ उपयाज याने दक्षिणेच्या आशेने तो पुत्रकामेष्टी यज्ञ केला. त्याचे फळ म्हणून द्रुपदला कन्यारत्न आणि पुत्रप्राप्ती झाली. यज्ञापासून प्राप्त झाल्याने कन्येचे नाव याज्ञसेनी असे ठेवण्यात आले. ती कृष्ण वर्णाची असल्याने तिला कृष्णा आणि द्रुपदाची मुलगी म्हणून द्रौपदी असेही म्हणत. तिच्या पूर्वजन्मीच्या वरदानाचे फळ म्हणून अर्जुनाने पणात जिंकल्यावरही तिला पाच पतींशी विवाह करावा लागला.

द्रुपद राजाचा पुत्र धृष्टद्युम्न याचा जन्म द्रोणाचार्यांना मारण्याच्या इच्छेने झाला होता. मात्र द्रोणाचार्यांचा युद्धात पराभव करू शकेल अशी शस्त्रविद्या शिकवण्यासाठी संपूर्ण देशात दूसरा कोणताच गुरु नव्हता. शेवटी द्रुपद द्रोणाचार्यांकडेच आपल्या मुलाला शस्त्रविद्या शिकवण्यासाठी घेऊन आला. शत्रुत्व असूनही याचना करणाऱ्याला परत पाठवायचे नाही या तत्वानुसार द्रोणाचार्यांनी धृष्टद्युम्नला शस्त्रविद्येत पारंगत बनवले. तो मोठा होऊन पांडवांचा सेनापती बनला. अशाप्रकारे कर्तव्यकर्म करणाऱ्या द्रोणाचार्यांचा यज्ञ सात्विक होता. वास्तविक हा मुलगा आपल्याला मारणार आहे हे द्रोणाचार्यांना आधीच माहीत होते. तरीही त्यांनी कर्तव्यात कसूर केली नाही. कथेनुसार द्रोणाचार्यांचा यज्ञ सात्विक होता आणि द्रुपदाचा यज्ञ तामसी होता हे स्पष्ट होते.

यज्ञानंतर आता भगवान तपाचे वर्णन करतात. तप शारीरिक, मानसिक आणि वाणीचे असते. शारीरिक तप म्हणजे उपास करणे, एका पायावर उभे राहून तपश्चर्या करणे, सतत जप, तप, ध्यान करणे असे मानले जाते. याशिवाय  देवतांचे पूजन सुद्धा करायला हवे. हे केले नाही तर आपल्याला दोष लागतो. अनेक ऋणापैकी आपल्यावर देवऋण देखील असते. आद्य शंकराचार्य म्हणतात प्रत्येकाने विष्णू, शिव, देवी, गणेश आणि सूर्य या पाच देवतांचे पूजन करावे. इष्टदेवाला मध्ये ठेवून बाकी देवांना त्याच्या बाजूला ठेवावे. याशिवाय ब्राह्मणांचे आणि सदगुरूंचे पूजन करावे. महापुरुष हे सर्वकाही करत असतात. आपण मात्र दररोजची पूजा करण्याचाही आळस करतो.

शौच  म्हणजे पवित्रता. बिना आंघोळीने पूजा करणे यात शौच नाही. याला शारीरिक तप म्हणता येणार नाही. कितीही प्रतिकूल परिस्थिती असली तरी आंघोळ करून पूजा केल्याशिवाय आहार घेणार नाही असे गृहस्थाने ठरवायला हवे.

आर्जवम् -  मनाची सरलता. आपण जसे असू तसे दाखवणे. नसलेल्या गोष्टींचा दिखावा करू नये. अष्टावक्रगीतेत आर्जव हा सर्वश्रेष्ठ गुण मानला आहे. 

ब्रह्मचर्य - प्रत्येक अवयवात संयम ठेवणे अर्थात इंद्रियसंयम असा याचा अर्थ आहे. बोलताना, चालताना, खाताना आपण संयमित रहावे. किती खावे, कोणाशी बोलताना किती बोलावे, पायी चालताना किती चालावे  हे ठरवावे.

अहिंसा- या ठिकाणी अहिंसेचा अर्थ माझ्या क्रियेने कोणाला दुखवू नये असा आहे. अध्यात्माच्या दृष्टीने आपल्या वाणीने कोणालाही कष्ट होऊ नये. दुसऱ्याच्या कष्टाची जाणीव म्हणजे अहिंसा. भर उन्हात काम करण्याने कामगारांना त्रास होईल याचा संवेदनापूर्वक विचार करणारे आणि त्यादृष्टीने पावले उचलणारे लोक अहिंसक असतात.  

अनुद्वेग म्हणजे दुसऱ्याला न बोचणारे, सत्य, प्रिय आणि हितकारक असे चार प्रकारचे वाणीचे तप आहे. माझ्या बोलण्याने कोणाला दुःख व्हायला नको. अप्रिय आणि असत्य बोलू नये. मी खरं बोललो तर पुढच्या व्यक्तीला राग येईल असे जेव्हा वाटेल त्यावेळी मौन राखावे.
सत्यं ब्रूयात् प्रियं ब्रूयात् , न ब्रूयात् सत्यम् अप्रियम् ।
प्रियं च नानृतम् ब्रूयात् , एष धर्मः सनातन: ॥
सत्य आणि प्रिय बोलावे. अप्रिय असे सत्य बोलू नये. नेहमी सत्य आणि हितकारीच बोलावे. जगात सगळी भांडणे वाणीमुळेच होतात आणि वाणीमुळेच मनुष्य महान बनतो. कोणाशीही पाच मिनिटे बोलल्यानंतर आपल्याला लगेच कळते की तो कसा आहे.
म्हणूनच,
शब्द सम्हारे बोलिए, शब्द के हाथ न पाँव। एक शब्द औषधि करे, एक शब्द करे घाव।।​ - संत कबीर 
शब्द नेहमी जपून वापरावेत कारण चांगले शब्द ऐकणाऱ्यासाठी औषधाचे काम करू शकतात आणि कटू शब्द ऐकणाऱ्याच्या मनावर आघात देखील घालू शकतात. 

मन:प्रसाद - प्रसादाचे दोन अर्थ आहेत. प्रसन्नता आणि खाण्याचा प्रसाद. आपण जेवण तयार झाल्यानंतर नैवेद्याचे ताट भगवंतासमोर ठेवतो. भगवंताला प्रणाम करून नैवेद्य दाखवतो आणि मग तो प्रसाद बनतो. बरेच वेळा आपल्याला असे वाटते की या समोरील व्यक्तीमुळे आपण दुःखी आहोत. मात्र कोणतीच अपेक्षा नसेल तर दुसऱ्यांचा व्यवहार आपल्याला कधीच दुःखी करू शकणार नाही. कोणतीही बिकट परिस्थिती आली, कितीही दुःख झाले तरी प्रसन्न राहावे. 
सीताराम सीताराम सीताराम कहिए। जाहि विधि राखे राम ताहि विधि रहिए।
मन प्रसन्न ठेवणे हे मनाचे तप आहे.
सौम्यत्वम् - वागणे, बोलणे यात सौम्यता असावी. आचरणात कठोरता नसावी. काही लोक उठता बसता आवाज करत असतात. त्यांच्या ठिकाणी सौम्यतेचा अभाव आढळतो.
मौनम् - केवळ वाणीचे मौन नव्हे तर मानसिक पातळीवर मनन. विवेचनाचे चिंतन करणे, त्याच्यावर विचार करणे, त्याचा उपयोग जीवनात करणे याला मौन म्हणतात.
आत्मविनिग्रह - मन आपल्याला सांगत असते हे कर ते कर. पण संयमाने त्याच्यावर विचार करून ती गोष्ट न करणे याला म्हणतात मनाचा निग्रह.
भावसंशुद्धी - यालाच अंतकरणाची शुद्धता असे म्हणतात. आपण किती वेळ ध्यान केले, किती जप केला, याला महत्त्व नाही. कारण हे सगळे करून जर भांडणाची वृत्ती असेल तर त्याला भाव संशुद्धी म्हणता येणार नाही. एकीकडे पूजापाठ करायचा आणि दुसरीकडे संपत्तीच्या वाटणीसाठी भांडायचे, मला काहीच नको असे वरवर म्हणायचे पण मनातून सगळे पाहिजे असते याला अंतःकरणाची शुद्धता म्हणता येणार नाही. गीता वाचणे, त्याचे मनन करणे हे सर्व उत्तम कर्म आहे मात्र त्याने मन शुद्ध होते की नाही ते तपासून पहावे.

श्रीरामांना मर्यादापुरुषोत्तम का म्हटले जाते याचे उत्तम उदाहरण बालकांडात आहे. त्यांनी सीतेला पहिल्यांदा पाहिले तेव्हा ते लक्ष्मणाला म्हणाले
मोहि अतिसय प्रतीति मन केरी।
जेहिं सपनेहुँ परनारि न हेरी॥
जागेपणीच नाही तर स्वप्नातही कधी माझ्या मनात परस्त्रीचा विचार आला नाही तर आज सीतेविषयी मनात प्रेम का जागृत झाले आहे ! त्यांच्या मनाची शुद्धता एवढी होती.
हे सगळे मनाचे तप आहे.

सात्विक तपाचे वर्णन करताना भगवान म्हणतात, कोणताही योगी पुरुष शारीरिक तप, वाणीचे तप आणि मनाचे तप कोणत्याही फळाची अपेक्षा न करता जेव्हा श्रद्धेने करतो तेव्हा त्याला सात्विक तप असे म्हणतात.

एखादे कार्य करताना त्याचा गवगवा व्हावा, लोकांकडून मान मिळावा किंवा स्वतःच्या स्वार्थासाठी केले जाणारे तप जे पाखंडीपणाने केले जाते, ते अनिश्चित स्वरूपाचे आणि क्षणभर फळ देणारे  राजस तप असते.

जे तप मूर्खपणाने, दुसऱ्याला त्रास देण्यासाठी, शरीर, मन आणि वाणी यांना कष्ट देणारे व दुसऱ्यांचे अहित करणारे असते अशा तपाला तामस तप म्हटले जाते. 

आता भगवान आपल्याला दानाबद्दल सांगतात. धर्माचे चार चरण सांगितले आहे. सत्य, दया, तप आणि दान. सत्ययुगात या चारही गोष्टी होत्या. त्रेतायुगात सत्य गेले पण बाकी तीन राहिले. द्वापार युगात पहिल्या दोन गोष्टी गेल्या आणि दोन राहिल्या. कलियुगात केवळ दान शिल्लक राहिले.
म्हणून आज दानाचे फार महत्त्व आहे. दान तीन प्रकारचे असते. सात्विक, राजसी आणि तामसी.
दान देणे माझे कर्तव्य आहे त्यामुळे ज्या देशात किंवा ज्या काळात ज्या वस्तूचा तुटवडा आहे, ती वस्तू पुरवून, प्राण्यांची सेवा करण्यास तो देश आणि तो काळ योग्य समजला जातो. भुकेलेले, अनाथ आणि दुःखी रोगी तसेच भिकारी, असमर्थ इत्यादींना अन्न, वस्त्र, औषधे पुरवून त्यांची सेवा करणे तसेच श्रेष्ठ आचरणाचे ब्राह्मण, विद्वान यांना धन देणे योग्य समजले जाते. मात्र हे करताना उपकार केल्याची भावना नसल्यास त्याला सात्विक दान असे म्हणतात.

आपल्याकडे बृहस्पती नीती आणि शुक्र नीती नुसार दान केले जाते. आपल्या शुद्ध मिळकतीचा दहावा हिस्सा (१० %) दान अनोळखी व्यक्तीला द्यावे आणि दहा टक्के आपल्या नात्यातील निर्धनांना द्यावे. केवळ धनाचे दान करावे असे नाही तर चोवीस तासातील सव्वा दोन तास गीतेला समर्पित करावेत. हे सुद्धा दानच आहे. गीतापरिवारात काम करणारे बारा हजार कार्यकर्ते आपल्या योग्यतेचे आणि वेळेचे निःस्वार्थ भावाने दान देत आहेत.

या श्लोकात भगवान राजस दानाबद्दल सांगतात. दान देणे हे माझे कर्तव्य आहे पण माझी इच्छा असेल तर मी देईन किंवा नाही देणार असे लोकांना वाटते. मला भगवंताने जे अधिक दिले आहे ते मी गरजू लोकांना द्यायला हवे. दान देताना त्यात उपकाराची भावना नसावी. मी दान दिले त्याच्या बदल्यात मला काही नको असा भाव असावा. माझा सन्मान नको. माझे नाव नको. पण आज आपण कामवालीला जेव्हा साडी देतो तेव्हा तिने कुठल्याही परिस्थितीत सुट्टी घेऊ नये अशी आपली अपेक्षा असते. केलेल्या कामाची जाहिरात करायला लोकांना आवडते. अशा दानाला राजस दान असे म्हणतात. 

कलकत्त्याला एक अतिशय श्रीमंत व्यापारी होते. त्याकाळी बंगालमध्ये भीषण दुष्काळ पडला. त्यांनी सढळपणे दुष्काळातील लोकांना मदत केली. लोकांनी जेव्हा त्यांचा सन्मान केला तेव्हा ते रडू लागले. ते म्हणाले, मी जेवढे या भूमीतून कमावले तेवढेही परत देऊ शकलो नाही तर कोणत्या कारणासाठी माझा सन्मान केला जातोय?

दान देताना तिरस्कारपूर्वक ते देणे, खाण्याचे पदार्थ अंगावर फेकून देणे हे तामस दान होय. पैसे मिळाल्यावर दारूचे सेवन किंवा मांस भक्षण केले जाईल हे माहित असूनही ते जर दिले तर त्याला अदेशकाले, अपात्रे दान असे म्हणतात. याचे स्पष्टीकरण करताना एक उदाहरण दिले आहे. लखनऊला अनेक ठिकाणी उन्हाळ्यात मंगळवारी भंडारा दिला जात असे. त्यासाठी गरजवंत लोक येत. मात्र आज तेथे शंभर शंभर मीटर अंतरावर भंडारा लावला जातो. लोक त्या ठिकाणी गर्दी करतात. अनेक ठिकाणचे अन्न घेऊन जास्तीचे अन्न टाकून देतात. काही जण अन्नाची साठवण करतात तर काही लोक अन्न खराब झाल्यावर फेकतात. या सर्व गोष्टी चुकीच्या आहेत. अशा परिस्थितीत तो भंडारा लावणे उपयोगाचे नाही.
उन्हाळ्याच्या दिवसात ठिकठिकाणी पाणपोई लावून थंड पाणी लोकांना पाजणे उपयोगाचे असल्याने त्याला सत्पात्री दान म्हणता येईल. सत्काराशिवाय तिरस्कारपूर्वक अयोग्य ठिकाणी, अयोग्य काळी जे दान दिले जाते ते तामस होय. 

ॐ हा ब्रह्माचा संकेत आहे. निराकार आणि साकार दोघांमध्येही हा आहे. अद्वैत वेदाकार हा शब्द वापरतात. सर्व अध्यायांच्या शेवटी आणि धार्मिक प्रवचनकार विवेचनाच्या अखेरीस ॐ तत् सत् हे शब्द वापरतात. शास्त्राचे अभ्यासकही ॐ या अक्षराचा वापर करतात. ॐ म्हणजे संपूर्ण. ही तीन अक्षरे तीन प्रकारच्या सच्चिदानंदघन ब्रह्माची नावे आहेत. यापासूनच सृष्टीच्या आरंभी ब्राह्मण, वेद आणि यज्ञ रचले गेले.

 ॐ परिपूर्ण असल्याने आणि वेदमंत्र म्हणणाऱ्या श्रेष्ठ पुरुषांच्या शास्त्राने सांगितलेल्या यज्ञ दान आणि तप यांचा प्रारंभ ॐ या अक्षरानेच होतो. एवढे याचे महत्त्व आहे.

परमात्म्यासाठी तत् हे संबोधन वापरले आहे. हे सगळे परमात्म्याचेच आहे. अशी भावना मनात ठेवून फळाची इच्छा न करता ज्यांना आपले कल्याण व्हावे असे वाटते ते लोक यज्ञ, दान आणि तप या क्रिया निःस्वार्थ भावनेने करतात.

सत् हे संबोधन परमात्म्याच्या नावासाठी वापरताना त्याचा प्रयोग सत्यभावात आणि श्रेष्ठ भावात केला जातो. भगवान अर्जुनाला म्हणतात, पार्थ! उत्तम प्रकारच्या चांगल्या कर्मातही सत् हा शब्द वापरला जातो.

     याशिवाय यज्ञ, दान आणि तप यातील आस्तिक बुद्धी म्हणजे सत्. जे कार्य परमात्म्यासाठी केले जाते त्याला सत् असे म्हंटले जाते. ज्या ठिकाणी हा शब्द वापरला जातो ते कार्य सर्वोत्तम होऊन जाते.

या श्लोकात भगवान अर्जुनाला श्रद्धेचे महत्त्व सांगतात. ते म्हणतात हे अर्जुना! श्रद्धेशिवाय केलेले हवन, दिलेले दान, केलेले तप आणि इतर शुभ कार्य ते सर्व असत् असते. ते या लोकातच नव्हे तर परलोकातही फलदायी होत नाही. म्हणूनच यज्ञ, दान आणि तप श्रद्धापूर्वक करावे. हा संदेश दिल्यानंतर हरी शरणम् या भगवत संकीर्तनानंतर प्रश्नोत्तरांना सुरुवात झाली.

१ - रजनीश भैय्या - भूतप्रेतांची पूजा करतात ती तामस पूजा असते. तर आपले पूर्वज ही पूजा का करीत?
उत्तर- भूतप्रेत ही कमजोर योनी आहे. ती वायुतत्वाची आहे. मनुष्यशरीर पंचमहाभूतांनी बनले आहे त्यामुळे शक्तिशाली असते. ज्यांची मानसिकता दुर्बल असते ते लोक भूतप्रेतांची भीती बाळगतात. भैरव देवता किंवा देवीची पूजा रक्ताने केली जाते त्यालाच भूतप्रेताची पूजा असे म्हणतात. भूत प्रेतांची भीती वाटू नये म्हणून ही पूजा केली जात असे.
२- यक्षाची पूजा केली जाते ती कोणत्या प्रकारात मोडते?
 उत्तर- तिला राजसी पूजा म्हणावे.
३ - यज्ञात आपण हवन करतो तेव्हा कोणत्याही फळाची अपेक्षा ठेवू नये असे म्हणतात पण जर आपण कोणाच्या चांगल्यासाठी यज्ञ केलेला असेल तर त्यात फळाची अपेक्षा राहिल का?
उत्तर- या यज्ञाला पण राजसी यज्ञ म्हणता येईल. मात्र फळाची अपेक्षा नसेल तर तो सात्विक होईल.

२- रुक्मिणी देवी - गीतेचे पठण करताना अर्थ आणि व्याख्या यासाठी कोणते पुस्तक वापरावे?
उत्तर- गीताप्रेस चे साधक संजीवनी हे पुस्तक वाचावे.

३ - गीता जी - मी यु.के. मध्ये राहते. मला गीता जयंती साजरी करायची आहे. त्यासाठी मी एक ग्रुप तयार केला तेव्हा चोवीस लोक जोडले गेले. त्यांनी मला विविध प्रकारच्या कल्पना (idea) दिल्या. तुम्ही पण माझ्या भागात राहणाऱ्या लोकांची यादी देऊ शकाल का?
उत्तर - https://Geetajayanti.Com  या साइटवर जाऊन तुम्हाला तुमच्या शहरातील स्वयंसेवकांची (Volunteers) यादी मिळेल. ते सर्व प्रकारची मदत करतील.

४ - आरती जी - गीता शिकताना किंवा विवेचन ऐकताना मुली खूप आवाज करतात. त्यामुळे मन एकाग्र होत नाही तर मी काय करावे?
उत्तर- तुम्ही तुमचे काम मन लावून करा. त्यांना त्यांचे काम करू द्या. तिकडे जास्त लक्ष देऊ नका.

प्रश्नोत्तरानंतर समापन प्रार्थना आणि हनुमान चालीसाने या सुंदर विवेचनाची सांगता झाली.
। । श्रीकृष्णार्पणमस्तु । ।