विवेचन सारांश

अविनाशी, अमृत, ब्रह्माश्रयी त्रिगुण

हे अर्जुन, सत्त्वगुण सुखासक्त असतो, रजोगुण कर्मासक्त असतो आणि तमोगुण मनुष्याला बेसावध करून अज्ञानात ठेवू पाहतो. म्हणजेच तमोगुण ज्ञानाला झाकोळून प्रमाद करायलाही प्रवृत्त करतो.
भगवंत सांगत आहेत की एखादी व्यक्ती कोणत्या वेळी, कोणत्या गुणांनी युक्त आहे हे कसे ओळखायचे? जेव्हा मनुष्य सुखात असेल, आंतरिक आनंदात असेल, संतुष्ट असेल तेव्हा तो मनुष्य सत्त्वगुणी आहे हे समजून घ्यावे. कोणत्याही बाह्य सुखासीन प्रवृत्तींचा आधार न घेता अंतर्मनाच्या उर्मीने आनंदीत बनलेला मनुष्य संतुष्ट, समाधानी वा तृप्त दिसतो म्हणजेच तो सत्त्वगुणी आहे हे समजून घ्यावे. त्या क्षणी त्याच्यात सत्त्वगुणाचा अधिक प्रभाव झालेला आहे हे ओळखावे.
जी व्यक्ती अतिशय चंचल असते, ज्या व्यक्तीच्या हाताला क्षणभर ही शांतता नसते, सतत कोणता ना कोणता चाळा चालू असतो, ज्या व्यक्तीला एकाच वेळी विविध कर्म प्रवृत्ती आकर्षित करीत असतात अशा व्यक्ती रजोगुणी आहेत हे ओळखावे. अशा व्यक्ती स्थिर व शांत न बसता पाय हलवतील, पदराशी, केसांची चाळा करत रहातील, किंचितशा आवाजानेही कान टवकारतील असे विविध क्षुल्लक स्वरूपाचे चाळे या व्यक्ती सतत करीत राहतात कारण त्यांच्यात रजोगुणाचा अधिक प्रभाव असतो.
तिसरा गुण आहे तमोगुण. भगवंत म्हणतात, हा गुण 'ज्ञानम् आवृत्तम्' म्हणजेच हा तमोगुण ज्ञानालाच झाकून टाकतो. सगळ्या कृतींना निष्क्रिय बनवितो. या गुणामुळे आळशीपणा वाढून निष्क्रियता येते. एखादे काम करायचे, आता त्वरित करायचे असे मनाने ठरवूनसुद्धा शरीर, इंद्रिये साथ देत नाहीत, ते काम नंतर करूयात म्हणून पुढे ढकलले जाते हिंदीमध्ये ‘अभी नही तो कभी नही ' असा छान शब्दप्रयोग आहे जो तमोगुणाचे नेमके वर्णन करू शकतो.
भगवंतांजवळ यावरही उपाय आहे

 भगवंत म्हणतात, हे अर्जुना, रजोगुण आणि तमोगुण यांना दडपून टाकून सत्त्वगुण प्रबळ होतो. सत्त्वगुण व तमोगुणाना दडपून रजोगुण वाढतो आणि सत्त्वगुण व रजोगुणाला दडपून तमोगुण वाढतो.

ज्यावेळी या देहात तसेच अंतःकरणात चैतन्य व विवेकशक्ती उत्पन्न होते त्यावेळी सत्त्वगुण वाढतो म्हणजेच अंतःकरणातील विवेक शक्ती देहाला पुष्टी देते. इंद्रियांतून देहाला ज्ञान मिळते तेव्हा सत्त्वगुण वाढतो. चेतना म्हणजे चैतन्य. दिवसभर इंद्रियांना, देहाला व मनाला मिळणारी ऊर्जा म्हणजे चैतन्य. विवेकशक्ती म्हणजे कर्तव्यांबाबतच्या प्राधान्यक्रमांची कसोटी. काय करावे? कोणत्या वेळी काय करावे? कशा पद्धतीने करावे? हे ओळखण्याची क्षमता म्हणजे विवेक शक्ती. इंग्रजीमध्ये यासाठी शब्द आहे (clearity of mind). नि:संदेहता म्हणजे विवेकशक्ती. ज्या चांगल्या कार्याचा विचार मनात येतो तत्क्षणी ते कार्य त्वरित करणे म्हणजे विवेकशक्ती.
या श्लोकात भगवंतांनी 'सर्वद्वारेषु देहेस्मिन' असा उल्लेख केलेला आहे. पाचव्या अध्यायात याच संदर्भात भगवंत, ‘नवद्वारे पुरे देही’ असा उल्लेख करतात. इथे पुरुष या संज्ञेचा अर्थ शरीर धारण करणारा जीवात्मा असा होतो. नवद्वारांमध्ये पाच ज्ञानेंद्रिये व चार अंत:करणांचे अंत:करणचतुष्ट्य यांचा समावेश आहे. इंद्रियांद्वारे काय करायचे व काय नाही करायचे, काय पहायचे व काय नाही पाहायचे, काय ऐकायचे व काय नाही ऐकायचे, कोणत्या वस्तूला स्पर्श करावयाचा कोणत्या वस्तूला स्पर्श नाही करायचा या सर्वांसंबंधीची स्पष्टता म्हणजे विवेकशक्ती. सामान्य मनुष्याचे मन संदिग्ध असते. कार्पण्यदोष पहतस् स्वभाव: म्हणजेच अनेक गोष्टींबाबत केवळ ऊहापोह असतो. असते. ही संदिग्धता दूर करून या इंद्रियांमध्ये, अंतःकरणामध्ये, देहामध्ये चेतना व विवेकशक्ती जागृत होतात. यामुळेच सत्त्वगुण वाढतो असे भगवंत म्हणतात.

भगवंत म्हणतात, लोभ प्रवृत्ती बळावली की रजोगुणांची वृद्धी होते आणि रजोगुणांच्या वृद्धीमुळे कर्मारंभी आणि अशांत मनामध्ये विषय भोगांची तीव्र इच्छा म्हणजेच स्पृहा उद्भवते. तात्पर्य रजोगुण वाढल्यानंतर लोभ, प्रवृत्ती, स्वार्थ भाव यांनी प्रेरित होऊन केवळ फळाच्या इच्छेने कर्माचा आरंभ, अशांती आणि विषयोपभोगांची लालसा हे सर्व उत्पन्न होतात. भगवंतांनी इथे प्रथम रजोगुण वाढला की लोभ निर्माण होतो हे सूचित केले आहे. एक चौपाई  - 'जीव ते लाभ लोभ अधिक आए।' अर्थात धनिकांना जेवढा धनाचा लोभ अधिक असतो तेवढा गरिबांना नसतो. कुंभ पर्वाच्या निमित्ताने अर्धा भारत प्रयागराजमध्ये होता. कुंभ पर्वासाठी येणाऱ्यांच्या मानसिक प्रवृत्तींचा कानोसा घेतला तर दिसून येते की केवळ भक्तीभावाने आलेले काही भाविक होते, टुरिझम म्हणजे पर्यटनाच्या आनंदासाठी आलेले काही पर्यटक होते. ज्यांच्याजवळ धन नव्हतं ते केवळ श्रद्धाभावाने आलेले होते. त्यांच्यापैकी कोणीही व्हीआयपी घाट कोठे आहे? गाडी कुठे पर्यंत जाऊ शकते? चांगल्या सुविधा कोठे उपलब्ध होतील? असले कोणतेही प्रश्न विचारले नाहीत. आपलं सामानसुमान, आपले माता पिता, लेकरं बाळ घेऊन दहावीस किलोमीटरचे अंतर पायी चालत, ‘जय गंगा मैया' असे श्रद्धाभावाने म्हणत गंगा स्नान करीत होते. आपल्या जवळच्या तुटपुंज्या रकमेमध्ये पंडितजींकरवी अतिशय श्रद्धाभावाने गोदान, तिलक, पितृपिंडदान, अन्नदान हे सर्व विधीही करत होते. श्रद्धाभावाच्या मानसिकतेच्या सात्त्विक गुणाचे हे एक टोक होते. दुसरे ही टोक याच कुंभ पर्वात अनुभवायला मिळाले. लाखो रुपये खर्च करण्याची ऐपत असूनसुद्धा दानधर्माच्या पुण्यकर्मात पंडितजींच्या बरोबर घासाघीस करून कमी खर्चात श्रद्धा विरहित कर्म करून पुण्य कमावण्याच्या रजोगुणवृत्तीचे दर्शन ही इथेच अनुभवले. यावरून एक गोष्ट स्पष्ट झाली की धन वाढले की उदारता कमी होते. सहकार्याच्या बाबतीतही आपलं धोरण आज पूर्णपणे बदललेले आहे. गरजू व्यक्तीला सहकार्य करायचे हा सात्त्विक विचार मागे पडून त्या ऐवजी भविष्यात आपल्याला कोण उपयोगी पडू शकेल त्या व्यक्तीला सहकार्य करण्याचे धोरण आज अवलंबले जात आहे. कुंभ पर्वा बद्दल एका व्यक्तीचे उद्गार अतिशय समर्पक आहेत. ती व्यक्ती म्हणते, कुंभ पर्वात जेवढ्या व्हीआयपी व्यवस्थेचा विचार डोक्यात घेऊन जी व्यक्ती येते, तेवढी नाराज होऊन ती व्यक्ती तेथून परत जाते.
रजोगुणामुळे असंतोष वाढतो. पुष्कळ अंशाने कितीही धन मिळाले तरीही थोड्या अंशाने न मिळालेल्या धना बद्दल एखादी व्यक्ती नाराज असते. असंतुष्ट असते. धनाचा लोभ, पदाचा लोभ या लोभाच्या हव्यासापायी मिळालेल्या बाबींची संतुष्टता, समाधान जाऊन आणखी जादाच्या लोभाची असंतुष्टता निर्माण होते. येनकेन प्रकारे अप्राप्य गोष्टी प्राप्त करण्याची प्रवृत्ती बळावते. घरात गाडी आली परंतु भावाची गाडी त्याहीपेक्षा मोठी आहे हे पाहिल्यानंतर आपण घेतलेल्या गाडीचा आनंद मावळून गेला. कामना वाईट नाहीत परंतु त्या पूर्ण करण्यासाठी वापरले जाणारे वाम मार्ग वाईट आहेत. न्याय युक्त मार्गाने मिळवलेले धन, यश हे गृहस्थांसाठी हानिकारक नाहीत परंतु लोभाच्या आकर्षणातून प्राप्त झालेले धन, प्राप्त करून घेतलेले यश हे निश्चितच हानिकारक आहे. जो सत्त्वगुणी असतो त्याचे नेत्र पटल स्थिर असतात. या उलट जो रजोगुणी असतो त्याचे नेत्र चंचल असतात. जशी दृष्टी तशी सृष्टी म्हणून दृष्टी बदला, दृष्टिकोन आपोआप बदलतो. स्पृहा या शब्दाचा अर्थ आहे अत्याधिक विषय वासना. उदाहरणार्थ एक लाडू खाल्ला, वासना बळावली परंतु पाच दहा वर्षानंतरही त्या मागे खाल्लेल्या लाडूची चव आठवणे म्हणजे स्पृहा. स्पृहा रजोगुणाला पुष्टी देते.

भगवंत इथे तमोगुणाविषयी सांगत आहेत. सत्त्वगुणाच्या बरोबर उलटी प्रवृत्ती म्हणजे तमोगुण. सत्त्वगुणात प्रकाश आहे तमोगुणात अप्रकाश, सत्त्वगुणात प्रवृत्ती आहे तमोगुणात अप्रवृत्ती आहे. सगळंच उलट सुलट. तमोगुणाची वृद्धी झाली की अविवेकी वृत्ती बळावते. तमोगुणामुळेच कर्तव्य कर्मात कसूर, अभाव आणि आलस्य या प्रवृत्ती वाढीस लागतात. एखाद्याने एखाद्या व्यक्तीला त्याच्या भल्यासाठी एखादी गोष्ट सांगितली तरीही तमोगुणी वृत्तीचे हे महाशय भांडायलाच उठतात. अप्रवृत्तीमुळे प्रमाद वाढतो. करायचे महत्त्वाचे काम सोडून फालतू काम करीत राहतो. परिणामतः पंचतंत्रातल्या कथेप्रमाणे वानराचे काळीज पाहिजे या असल्या फालतू लोभापायी रोज मिळणाऱ्या मधुर जांभळांचा आनंद तो मगर गमावून बसतो. अशा प्रवृत्तीच्या व्यक्तींनाही सात्त्विक आनंदाला मुकावे लागते.

या श्लोकातून भगवंत ज्या व्यक्तीची जशी प्रवृत्ती असते तशी त्याची अंतिम गती असते ही बाब स्पष्ट करीत आहेत. एखाद्या व्यक्तीची वृत्ती सत्त्वगुणप्रधान आहे तेव्हा त्याची अंतिम गती निश्चितपणे स्वर्ग सुखाची असेल. जशी दक्षिणेकडे झुकलेली भिंत दक्षिण दिशेलाच कोसळून पडणार विरुद्ध दिशेला उत्तरेला पडणार नाही तशी रजोगुणी व तमोगुणी वृत्तीच्या व्यक्तींची अंतिम गती ही दुःखदायक वा पीडादायक असते. सत्त्वगुणी व्यक्तींच्या वृत्तीबाबत भगवंत म्हणतात, जेव्हा सत्त्वगुणांची अतिवृद्धी झालेल्या व्यक्तीचा मृत्यू होतो तेव्हा त्याच्या उत्तम कर्मामुळे त्याला उत्तम गतीच मिळते. अर्थात तो उत्तम कर्मे करणाऱ्यांच्या निर्मळ, दिव्य स्वर्गादी लोकात वास करतो.

रजोवृत्ती वाढलेल्या मनुष्याबाबत भगवंत म्हणतात, त्याच्या रजोवृत्तीच्या वाढीमुळे मृत्यूनंतर कर्म सक्तीने, कर्माची आसक्ती असणाऱ्या मनुष्य योनीतच तो पुन्हा जन्म घेतो. त्याचप्रमाणे तमोगुण वाढलेली व्यक्ती मृत्यूनंतर मूढ योनीत म्हणजे किडा, कीटक, पशुपक्षी इत्यादी मूढ (विवेक शून्य) योनीत जन्माला येतो. थोडक्यात सत्त्वगुणी व्यक्ती स्वर्गात जातो, रजोगुणी व्यक्ती मृत्यू लोकात जातो व तमोगुणी व्यक्ती मूढ योनीत जातो.

पुन्हा एकदा भगवंत वरील बाबीचेच पुनरुच्चारण करतात. ते म्हणतात, पुण्य कर्म केल्यामुळे म्हणजेच श्रेष्ठ सात्त्विक कर्माचे फळही तसेच सात्त्विक व निर्मळ असते. सुख, ज्ञान, वैराग्य सात्त्विक निर्मळ फळ असे म्हणतात. राजस तथा रजोगुणांचे फळ दुःख हे असते. तसेच तामसकर्माचे, तमोगुणाचे फळ अज्ञान हे असते.
इथे भगवंतांना सुचित करायचं आहे की सत्त्वगुण वाढला तर ज्ञान येईल, सुख प्राप्त होईल, वैराग्य भाव येतील. रजोगुण वाढला तर दुःख भोगावे लागतील आणि तमोगुणाच्या वाढीने केवळ अज्ञान प्राप्त होईल. जेवढी आपली वृत्ती असमाधानी असेल तेवढे आपण अधिक दुःखी असतो. दुःखावेगाने रजोगुण वाढत राहतो. विरुद्ध टोकाच्या वृत्तीने तमोगुणाची वृद्धी झालेली दिसून येते. जी व्यक्ती मानसिकदृष्ट्या समाधानी असते, मग भले ती व्यक्ती श्रीमंत नसेल, त्या व्यक्तीला मोठं घर नसेल, गाडी बंगल्याचा सोस नसेल. मुलं सुनांकडून त्यांचा सांभाळ व्हावा अशी इच्छा नसेल, कोणत्याही मान मरातबाची अपेक्षा नसेल तर अशा व्यक्ती केवळ आपले कर्तव्य कर्म करीत राहतात आणि नेहमी प्रसन्नमुख, आनंदी असतात.

पुन्हा एकदा त्याच अर्थाच्या श्लोकाची पुनरावृत्ती झालेली आहे. भगवंत म्हणतात, सत्त्वगुणांपासून ज्ञान उत्पन्न होते, रजोगुणापासून लोभ उत्पन्न होणार यात काय संशय? तमोगुणामुळे मोह आणि प्रमाद निर्माण होणार. या मोह आणि प्रमादामुळे अज्ञानाची उत्पत्ती होणार.

सत्त्वगुणात स्थित असलेले पुरुष स्वर्गादी उच्च लोकात स्थान मिळवितात. रजोगुणात असलेले राजसी पुरुष मध्यम लोकात म्हणजे मृत्यू लोकात राहतात आणि तमोगुणाचे कार्य असलेल्या निद्रा, प्रमाद आणि आळस इत्यादीत रत असलेले तामसी पुरुष अधोगतीला जातात अर्थात कीटक, पशु इत्यादी नीच जातीत म्हणजे नरकात जातात म्हणजेचं निकृष्ट योनीत जन्म घेतात.

भगवंत म्हणतात, ज्यावेळी द्रष्टा तिन्ही गुणांशिवाय दुसरा कोणीही कर्ता नाही असे पहातो आणि तिन्ही गुणांच्या अत्यंत पलीकडे असणाऱ्या सच्चिदानंदघन परमात्मा स्वरूपाला अर्थात मला परमात्म्याला जाणतो तोच मला म्हणजे माझ्या स्वरूपाला प्राप्त करून घेतो.
या पुढील श्लोकातून भगवंतांनी एक वेगळीच बाजू मांडली आहे. तिन्ही गुणांवर आधारित परंतु त्यांच्यापेक्षाही एक वेगळीच बाजू इथे दिसून येते.

भगवंत म्हणतात, एतां त्रिगुणां अतित्य. या ओळींमधला 'एतान् त्रिगुणान्' म्हणजे या तिन्ही गुणांना एवढा अर्थ पटकन समजतो. पुढला शब्द आहे अतित्य. हीच ती वेगळी बाब भगवंतांनी सांगितलेली आहे. अतित्य म्हणजे पार करून, उल्लंघन करून. आता इथे आणखी एक शंका उपस्थित होते हे उल्लंघन कसं शक्य आहे? भगवंत म्हणतात, जो पुरुष देह उत्पत्तीस कारण असलेल्या या तिन्ही गुणांचे उल्लंघन करतो तो पुरुष जन्म, मृत्यू, वार्धक्य या आणि अशा प्रकारच्या सर्व दुःखातून मुक्त होऊन परमानंदाला प्राप्त होतो.
भगवंतांच्या या सांगण्यावरून अर्जुनाच्या मनात एक प्रश्न येतो. तो विचारतो _

या तिन्ही गुणांना उल्लंघून पलीकडे गेलेला पुरुष कोणकोणत्या लक्षणांनी युक्त असतो? त्याचे आचरण कशा प्रकारचे असते? तसेच तो कोणत्या उपायाने या तीन गुणांचे उल्लंघन करून पलीकडे जातो?
हे प्रभू कृपया करून मला यासंबंधी सांगावे. अर्जुनाला याबद्दल जाणून घेण्याची उत्सुकता आहे. अशा पुरुषाबद्दल त्याला आश्चर्य वाटते म्हणून अत्यंत आश्चर्याने व उत्सुकतेने तो भगवंतांना विचारत आहे.
अर्जुनाच्या या प्रश्नावर भगवंत अत्यंत प्रसन्न झाले. समजून घेण्याचा अधिकारी असलेल्या अर्जुनाला त्यांनी अशा पुरुषाबद्दल सांगितले.

भगवंत म्हणतात, हे अर्जुना, जो पुरुष सत्त्वगुणाचे कार्यरूप प्रकाश, रजोगुणाचे कार्यरूप प्रवृत्ती आणि तमोगुणाचे कार्यरूप मोह या तीनही स्वरूपांची प्राप्ती झाली असता विषाद मानत नाही आणि जर या स्वरूपांची प्राप्ती नाही झाली तरी त्यांच्या प्राप्तीची ही इच्छा करीत नाही असा व्यक्ती गुणातीत असतो हे पंचवीसाव्या श्लोकाच्या शेवटी भगवंतांनी सांगितले आहे.
श्लोक क्रमांक २२ ते २५ यामध्ये भगवंतांनी गुणातीत पुरुषाच्या वेगवेगळ्या गुणांच्या व्याख्या दिलेल्या आहेत सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांच्या प्राप्तीने अशा व्यक्तीला द्वेष होत नाही. यातून मुक्त झालो असा आनंदही तो व्यक्त करत नाही किंवा या गुणांच्या प्राप्तीचा हव्यासही त्या व्यक्तीला कधी नसतो. अशा प्रकारचे निर्विकारभाव असलेली ती व्यक्ती असते. निर्विकार व्यक्तीला सुखकारक गोष्टीचा अत्यानंद होत नाही किंवा त्याच्याच सोबत घडलेल्या एखाद्या दुःखद प्रसंगाचा त्याला खेदही होत नाही.
अशा निर्विकार प्रकारच्या व्यक्तीच्या आणखी काही गुणांबद्दल भगवंत सांगत आहेत.

इथे उदासीन म्हणजे दुःखी, उदास असलेला असा अर्थ घ्यावयाचा नाही तर उदासीन म्हणजे उत् + आसिन म्हणजे वर उठलेला. सामान्य मानसिक स्तरावरून निर्विकारतेच्या उच्चस्तरावर पोहोचलेला. मान अपमानाने त्या व्यक्तीमध्ये काही फरक पडत नाही. महाराष्ट्रातील प्रसिद्ध संत तुकाराम महाराज यांच्या संबंधित एक प्रसंग _
एकदा तुकाराम महाराजांनी दोन्ही मुठीत माती घेतली. एक मुठ एका बाजूला आणि दुसरी मुठ दुसऱ्या बाजूला फेकून दिली. शिष्यांनी त्यांना अशा कृतीचे कारण विचारले. तुकाराम महाराज म्हणाले, एक मूठ होती ज्यांनी माझा गौरव केला, हार गुच्छ देऊन सत्कार केला, माझे कौतुक केले, सन्मान केला या त्यांच्या कृत्याचा अहंकार व अभिमान मला वाटू नये, हे सत्कार वगैरे मृत्तिकेप्रमाणे तुच्छ समजण्यासाठी मी फेकून दिली. दुसरी मूठ त्या लोकांसाठी होती जे माझा द्वेष करतात. ज्यांना माझा सन्मान, गौरव आवडत नाहीत. जे सतत माझी निंदानालस्ती, टवाळी, आलोचना, टीकाटिप्पणी करीत असतात ते माझ्यासाठी या मृत्तिकेप्रमाणे क्षुल्लक, क्षूद्र आहेत, नगण्य आहेत हे त्यांना कळावे म्हणून दुसऱ्या मुठीतली माती फेकली. ना मला अपमान करणाऱ्यांचा द्वेष आहे ना सन्मान करणाऱ्यांबद्दल अत्यंत जिव्हाळा. दोन्ही बाबतीत समवृत्ती असलेला मी उदासीन आहे.
अर्थात जो साक्षी रूप राहून, गुणांकडून विचलित केला जाऊ शकत नाही, जो अचल स्थिर असतो आणि गुणच गुणात वावरत आहेत असे समजून जो सच्चिदानंदघन परमात्म्यात एकरूप होऊन राहतो, निश्चल, स्थिर राहतो असा तो गुणातीत. उदासीन.
डोळ्यांनी भाकरी पाहिली, हातांनी उचलून घेतली, मुखाने खाल्ली गेली, पोटाने पचविली या सर्वात मी कुठे काय केले? हा प्रश्न आहे. भगवंताने शरीर दिले आहे, वृत्ती दिली आहे. अवयव आपापले काम करतात मग यात मी कुठे येतो? हे प्रश्न ज्याला पडतात तो आपल्या शरीराचे व्यवहारही त्रयस्थपणे पाहत राहतो. आपल्याकडे राम नाम घेण्याची पद्धत आहे. ज्या व्यक्ती हे राम नाम घेतात त्या व्यक्ती स्वतःबद्दल बोलताना सुद्धा त्रयस्थपणे बोलत असतात. त्या व्यक्ती म्हणत असतात, माझा राम जाईल, रामाला भूक लागली आहे, राम जेवेल. वास्तविक या सर्व वाक्यातील जाण्याची, जेवण्याची वगैरे कृती ती व्यक्ती स्वतःच करत असते परंतु स्वतःला राम संबोधून करत असते. या व्यक्ती सामान्य माणसांप्रमाणे स्वतःला संबोधत नाहीत त्यांचे बोल हे गुणातीताचे बोल असतात. पराकोटीच्या उच्च स्तराचे असतात.

जो पुरुष निरंतर आत्मभावात राहून सुखदुःखाला समान मानतो, माती, दगड व सोने यांना एकसमान मानतो, त्याच्यासाठी आवडती व नावडती दोन्ही गोष्टी सारख्याच असतात. स्वतःची स्तुती किंवा निंदा या व्यक्ती धीर वृत्तीने समान मानून घेतात. अत्यंत प्रिय आणि अप्रिय गोष्टीही तेवढ्याच धीर वृत्तीने स्वीकारतात. अशा व्यक्ती ज्ञानी असतात.
भगवद्गीतेमधला एक सुंदर शब्द या श्लोकात आहे, 'समलोष्टाश्मकाञ्चनः’
व्यवहारात आपण म्हणतो की सर्वांना समान न्याय हवा. आपल्या सर्व धर्मग्रंथातूनही समभाव सांगितलेला आहे. कुत्र्यांमध्ये ही विश्वरूप पहा, भगवंताचा अंश पहा असे सांगितलेले आहे. एक उदाहरण घेऊया - कुत्रा भुकेला आहे, वडील भुकेले आहेत, आई भुकेली आहे सर्वांची भूक सारखीच म्हणजे सम दर्शन. परंतु आपले प्रत्येकाबरोबरचे वर्तन, व्यवहार निरनिराळे आहेत. कुत्र्याला आपण आपल्या सोबत डायनिंग टेबलवर जेवायला घालत नाही. घराबाहेर त्याला जेवायला देतो. डायनिंग टेबलवरसुद्धा वडिलांचे जेवण निराळे, आईसाठीचे निराळे, गुरुजींसाठींचे निराळे, मुलांसाठीचे निराळे असे वर्तन व व्यवहार आपण ठेवतो. आपली नेमकी चूक होते कुठे तर आपण समवर्तन आणि समदर्शन यामध्ये गल्लत करतो. ज्याप्रमाणे आपण आपल्या मातापित्यांशी वर्तन करतो तसेच वर्तन आपण इतर मातापित्यांशी करतो का? जर आपले वर्तन सर्वांशी समान असेल तर त्याला समवर्तन असे म्हटले जाईल. पण व्यवहारात अशा वागण्याला फारसे महत्व दिले जात नाही.
सम दर्शन म्हणजे समानता. महात्मा गांधीजींच्या जीवनातील एक प्रसंग :-
स्नानासाठी त्याकाळी साबणाऐवजी एखादा गुळगुळीत दगड वापरला जायचा. एकदा प्रवास करताना गांधीजींच्या स्नानातला तो दगड नजरचुकीने प्रवासातल्या सामानात बांधून घ्यायचा विसरला. दुसऱ्या दिवशी स्नान करताना त्या दगडाची आठवण झाली. मीरा बेनने गांधीजींना त्याबद्दल सांगितले. दुसरा एखादा तशाच प्रकारचा दगड त्या गावातून घेऊन येण्याची तयारी दाखवली. अशा प्रकारचा दगड कुठेही उपलब्ध होऊ शकला असता परंतु मूल्यहीन असलेल्या अशा क्षुल्लक वस्तूंसाठीही गांधीजींसारखे संत महात्मे विशिष्ट मूल्य ठरवितात. त्यांच्या लेखी प्रकृतीतील कोणतीही कमी महत्त्वाची वस्तूसुद्धा अतिशय मौल्यवान ठरते. अगदी साध्या दगडाऐवजी तो दगड सोन्याचा असता तरीही त्यांच्या दृष्टिकोनात कोणताही फरक पडला नसता कारण त्यांच्या दृष्टीने दोन्ही गोष्टींचे मूल्य तेच होते. अखेर ज्या गावात तो दगड विसरलेला होता तिथे जाऊन तो आणावा लागला. तात्पर्य थोर विभूतींसाठी सोने, माती आणि दगड यांचे मूल्य एकच असते. जरी तिन्हींच्या किमतीत फरक असला तरीही त्यांची दृष्टी समान असते. आपल्यासारख्या सामान्य व्यक्तींचे समदर्शन त्या वस्तूच्या किमतीवर, मूल्यावर अवलंबून असते. या उलट संत महात्मे त्या वस्तूच्या उपयुक्ततेवरून त्यांचे मूल्य ठरवतात म्हणून त्यांचा दृष्टिकोन हा समदर्शनी आहे असे आपण म्हणू शकतो.

जो माणूस मान अपमान सारखेच समजतो, ज्याची वृत्ती मित्र आणि शत्रू दोघांविषयी समान असते, तसेच सर्व कार्यात मी करणारा असा कर्तेपणाचा अभिमान नसतो त्याला गुणातीत म्हटलं जातं. अर्जुनाला आणखी विषद करून समजवण्यासाठी भगवंत पुढे म्हणतात.

हे अर्जुन, जो पुरुष अव्यभिचारी भक्ती योगाने मला निरंतर भजतो तो सुद्धा या तिन्ही गुणांना पूर्णपणे उल्लंघून, सच्चिदानंद घन ब्रह्माला प्राप्त होण्यास समर्थ होतो.

  भगवंत म्हणतात, हे अर्जुना, मी तर अविनाशी परब्रह्माचा, अमृताचा, नित्य धर्माचा आणि अखंड एक रस आनंदाचा शाश्वत धर्म आणि एकांत सुखाचा आश्रय आहे.
एकदा एका व्यक्तीने एका संतांना विचारले, भगवत गीतेचे सार काय आहे? त्या संतांनी एका वाक्यात सांगितले, 'शरणागती ' भगवंत स्वतः म्हणतात, मामेकम् शरणम् व्रज. भगवंत म्हणतात, समस्त चराचरसृष्टीचा आशय मीच आहे ही बाब ज्याच्या ध्यानात आली त्याने मला, माझ्या परमात्मा स्वरूप रूपाला प्राप्त करून घेतले.

|| ॐ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ||
हरी शरणं, हरी शरणं या भजनाने विवेचनाची सांगता झाली.


प्रश्नोत्तर चर्चा

संजना दीदी
प्रश्न: भगवान अर्जुनाला गीताज्ञान सांगत असताना इतर रथी महारथी काय करीत होते?
उत्तर: कृष्ण आणि अर्जुन यांचा संवाद चालू असताना इतर वीर युद्धाच्या इतर तयारी मध्ये गुंतलेले होते. जाणून-बुजून त्यांच्या संवादात लक्ष घालण्याचे विचार त्यांच्या मनात आले असतील किंवा नसतील ही. शिवाय कृष्ण अर्जुन यांचा संवाद दिव्य स्वरूपातला होता.

सपना दीदी
प्रश्न: आपल्या जीवनाचा उद्देश काय असावा?
उत्तर: मनुष्य जीवनाचा एक मात्र उद्देश आहे मोक्षप्राप्ती. परंतु केवळ एवढी एकच गोष्ट गृहीत धरायची नाही कारण शेकडो गोष्टी आपण सोबत घेऊन फिरत असतो असे किती काळ आपण भरकटतच राहणार आहोत याचा मनाशी विचार करावा. शिवाय अनुकूलता असताना या विषयावर फारसे चिंतन होत नाही कारण उद्वेग नसतो. परंतु प्रतिकूलता आली की मी का जगत आहे, यापेक्षा या यातनातून भगवंतांनी मला सोडवलं तर बरं अशा प्रकारचे प्रश्न, असे उद्वेगाचे विचार मनात निर्माण होऊ लागतात. जीवनाला दु:खालय म्हटलेले आहे. करोडो दुःखातून, पुनरपी जननम् पुनरपी मरणम्, यातून सुटण्यासाठी मोक्षप्राप्तीचे ध्येय, भगवत्प्राप्तीचे ध्येय मनात ठेवले पाहिजे. मोक्षप्राप्ती होईपर्यंत सेवा धर्म हा मार्गही योग्य आहे.

शीला दीदी
प्रश्न: नियंताचा अर्थ काय? सूत्रात्मा म्हणजे काय ?
उत्तर: सर्वांचे नियंत्रण करणारा तो नियंत्रक. भगवंत सर्व सृष्टीचे नियंत्रण करतो म्हणून भगवंताला नियंता असे म्हटले आहे. सूत्रात्मा याचा अर्थ आहे मुख्य सूत्रधार. सृष्टीचा मुख्य सूत्रधार भगवंत हाच आहे.

चित्रा दीदी
प्रश्न: तब्येत चांगली राखण्यासाठी कोणता अध्याय म्हणावा?
उत्तर: ज्या अध्यायात भोजन, भजन, नामजप यासंबंधी सांगितले आहे तो अध्याय म्हणावा. व्यवहारामध्ये भोजन कमी, भजन अधिक अशी वृत्ती ठेवावी. तसं पाहिलं तर प्रकृती स्वास्थ्यासाठी दररोज रामरक्षा म्हणावी.

पवन दीदी
प्रश्न: पूजा कोणाची करावी?
उत्तर: आपल्या मनात कोणाबद्दल अधिक श्रद्धा असेल त्याच देवाची पूजा करावी. आपण जर शिवभक्त असाल तर शिवाची पूजा करावी एवढेच नव्हे तर भगवद्गीतासुद्धा त्या शिवभक्तीच्या श्रद्धेने वाचावी. पूजेमध्ये श्रद्धा भाव अधिक महत्त्वाचा.

मालती दीदी
प्रश्न: आपण विवेचनादरम्यान जी गीते सांगता ती कोणत्या पुस्तकातली आहेत?
उत्तर: तुलसीदासरचित तुलसी रामायण मधील चौपाईंचा संदर्भ विवेचनादरम्यान घेतला जातो. वाल्मीकिरामायण मधील काही श्लोक यांचाही संदर्भ घेतला जातो. गीता प्रेसने या सर्व पुस्तकांच्या आवृत्ती प्रकाशित केलेल्या आहेत.

प्रश्न: सर्वांमध्ये तीनही गुण आहेत, तेव्हा कोणती व्यक्ती कोणत्या गुणाची हे कसे ओळखायचे?
उत्तर: आपल्या स्वतःच्या व्यवहारातच आपण तीन गुणांचा अनुभव घेतो. जर आपल्याला सत्त्वगुण वाढवायचा असेल तर बाकी इतर रजोगुण व तमोगुण यांचे महत्त्व कमी केले पाहिजे. हे काम आपले आपल्यालाच करावे लागते. अत्यंत जागरूकतेने आपल्याला सत्त्वगुणांची जोपासना करावी लागते. यासाठी सतत चिंतन मनन यांचा उपयोग होतो.

विश्वनाथ जी
प्रश्न: गुणातीत कसे होऊ शकतो?
उत्तर: वास्तविक गुणातीत म्हणजे सत्त्वगुणाची वाढ असं ढोबळमानाने आपण म्हणू शकतो. ही एक प्रकारची साधना आहे आणि या साधनेतून सिद्धी प्राप्त होते. रजोगुण व तमोगुण कमी करून सत्त्वगुणांची वाढ करणे ही एक दीर्घ प्रक्रिया आहे, साधना आहे. सत्त्वगुणात स्थिर राहण्यासाठी गुरु कृपा, ईश्वर कृपा जरुरी आहे. सत्त्वगुणवाढीचे प्रयत्न केले पाहिजेत. त्याच्या पलीकडे भगवत कृपेने आपण सिद्धी प्राप्त करून घेऊ शकतो.

प्रश्न: जपमाळ कोणत्या देवाची व कशी जपावयाची?
उत्तर: जर तुमच्या गुरूंनी तुम्हाला बीजमंत्र दिला असेल आणि जपसंख्या सांगितली असेल त्या मंत्राचा जप करावयाचा. इतर कोणत्या देवाचा नाम जप करायची इच्छा असेल त्यानुसार आपण नामजप करू शकतो. वास्तविक ज्या मंत्राने आपले मन परमात्म्याची एकरूप होते तो मंत्र जप श्रेष्ठ आहे म्हणून गुरु मंत्राचा जप करणे अधिक श्रेयस्कर आहे. बीज मंत्राचा माला जप करावा पूजा करतानाही मला जप करावा.

प्रश्न: रविवारी जर द्वादशी असेल तुळशीला पाणी घालावयाचे की नाही?
उत्तर: जर आपला विशिष्ट नेम असेल तर रविवारी तुळशीला पाणी नाही घातले तरी चालते तुळशीला पाणी न घालण्यासंबंधी कोठेही उल्लेख नाही. एकादशी, द्वादशी या दिवशी तुळशी पत्र तोडू नये, तुळशीला स्पर्श करू नये असे शास्त्र सांगते. तेव्हा पाणी घातले तरी चालेल नाही घातले तरी चालेल.

प्रश्न: मनाची चंचलता कमी करून स्थिरता कशी आणावी
उत्तर: मनाची चंचलता कमी करण्यासाठी साधन उपाय अभ्यास म्हणून करावयाचे आहे. सोबत वृत्तीमध्ये वैराग्य भावना आवश्यक आहे. प्रत्येक गोष्टीमध्ये आपला मोह हा बाधक ठरतो त्या मोहावर नियंत्रण करावे. कधी कधी कर्तव्यपालनाच्या धावपळीत यामध्ये बाधा येऊ शकते त्यामुळे सतर्क राहून, जागरूक राहून साधना करावी. प्रत्येक साधनेत निश्चय पाहिजे. संतांची जीवन चरित्रे वाचून त्यातून काही शिकावे.

प्रश्न :लहान मुलांना मोबाईल पासून कसे रोखावे?
उत्तर: आज सर्वांच्या पुढे हे एक आव्हान बनले आहे. पालक म्हणून कधी कधी दबाव तंत्राचा अवलंब करावा. लहान मुलांना पुरस्काराचे प्रलोभन असते. तेव्हा त्यांना अशा प्रकारची प्रलोभने दाखवून मोबाईलपासून दूर करावे. चांगल्या पुस्तकांच्या वाचनाची गोडी लावावी. विविध मार्गांचा अवलंब युक्ती प्रयुक्तीने करावा.
समारोपाच्या प्रार्थनेनंतर विवेचन सत्राची सांगता झाली.
|| ॐ श्रीकृष्णार्पणमस्तु ||