विवेचन सारांश
મહાભારતના પાત્રોને સંકલિત કરતી વાર્તાઓ અને અર્જુનની યુદ્ધ પૂર્વેની મનસ્સ્થિતિનું વિવરણ.
પ્રસ્તાવના
જય શ્રીકૃષ્ણ,
मोहे लागी लगन गुरु चरणन की
गुरु चरणन की गुरु चरणन की
चरण बिना अब कछु नही भावे
जग माया सब संपन की गुरु चरणन की
मोहे लागी लगन गुरु चरणन की।
भव सागर सब सुख गयो है
फिकर नही मोहे तरणन की गुरु चरणन की
मोहे लागी लगन गुरु चरणन की।
આ ગુરુવંદના સાથે મમતા ગૌતમ દીદીએ સૌનું સ્વાગત કર્યું. વિવેચનની શુભ શરૂઆત આણંદ, ગુજરાત રહેવાસી એક નાની બાળકી, શ્રીયા દ્વારા પ્રાર્થનાથી થઈ. પ્રાર્થના બાદ દીપ પ્રજજ્વલન મીના દીદીએ કર્યું. પરમ પૂજ્ય સ્વામી ગોવિંદ દેવગીરી મહારાજના કૃપા પાત્ર, ગીતા જ્ઞાનનો પ્રસાર અને પ્રચાર કરવા વાળા, જનસમુદાયમાં ગીતાજી ના બીજને અંકુરિત કરવા વાળા, ગીતા પરિવારના રાષ્ટ્રીય ઉપાધ્યક્ષ આદરણીય ડો. આશુ ગોયલજીને દીદીએ વિવેચન આપવાં આમંત્રણ આપ્યું.
ઈશ્વર, ગુરુ અને મા શારદાની પ્રાર્થના કરી, આશુ ભૈયાએ વિવેચનની શરૂઆત કરી. ભગવાનની આપણી ઉપર અતિશય કૃપા વરસી રહી છે. આપણે સૌ નિત્ય ભાગવદ્ગીતાના અભ્યાસમાં જોડાયેલા છીએ, ભાગવદ્ગીતાને વાંચતાં શીખી, તેના અર્થને સમજવા, તેને જીવનમાં લાવવાનો પ્રયાસ કરવો, આ બધી સારી વાતો આપણાં આ મનુષ્ય જીવનને સફળ બનાવવાવાળી છે. ખબર નથી કે પૂર્વ જન્મના આપણાં કોઈ સુકૃત છે, કે આ જન્મનાં કોઈ સુકૃત છે, આપણાં પૂર્વજોના કોઈ સુકૃત છે અથવા કોઈ જન્મમાં કોઈ મહાપુરુષની કૃપા દૃષ્ટિ આપણી ઉપર થઈ ગઈ એ કારણથી આપણું એવું ભાગ્યોદય થયું છે કે આપણે ગીતાજીના પઠન-પાઠન, મનન-ચિંતનમાં લાગી ગયા છીએ.
ગીતાજીનો મહાત્મય આપણે પહેલા અધ્યાયના આરંભમાં સમજ્યો હતો, અને ગતસપ્તાહ, આપણે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અને અર્જુનનો ભાગવદ્ગીતામાં પ્રવેશ કેવી રીતે થયો તે જોયું. શ્રોતા અને વક્તા કોઈપણ ગ્રંથનો મુખ્ય ભાગ હોય છે. કોઈપણ ગ્રંથનો માહાત્મ્ય ત્યારે સમજાય છે જ્યારે ખબર પડે કે આ ગ્રંથનો શ્રોતા અને વક્તા કોણ છે. બહુ જ ઉત્તમ વાત હોય પરંતુ જો તેનો વક્તા કે શ્રોતા માંથી કોઈ એક જો સાધારણ હોય તો તેનો માહાત્મ્ય તે સ્તરનો આવતો નથી. આ ગ્રંથના વક્તા સ્વયં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ છે અને શ્રોતા અર્જુન જેવો અત્યંત ધીર અને પવિત્ર મહાબલી તથા જીવનમાં નીતિમત્તા સાથે જીવવા વાળો વ્યક્તિ છે. અર્જુને જીવનમાં કેટલાય યુદ્ધ કર્યા હશે તેની કલ્પના પણ કરવી મુશ્કેલ છે અને તે કોઈ યુદ્ધમાં પરાજિત થયો નથી. તેણે સાધારણ લોકો સાથે યુદ્ધ કર્યા છે એવી વાત નથી, એ સમયના સૌથી મહાન જે યોદ્ધાઓ હતા, જેવા કે કર્ણ, દુર્યોધન કે દ્રોણાચાર્ય, એ યોદ્ધાઓને અલગ અલગ તેમ જ એક સાથે પણ એ સૌને અર્જુને પરાસ્ત કર્યા હતા. દેવતાઓ સાથે પણ યુદ્ધ કરી તેઓને પરાસ્ત કર્યા હતા. ખાંડવ વનનાં પ્રસંગમાં, જ્યારે હજુ અર્જુનને દિવ્યાસ્ત્રની પ્રાપ્તિ થઈ નહોતી, ત્યારે અગ્નિ દેવે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણને પ્રાર્થના કરી કે આપ અને અર્જુન મળીને આ ખાંડવ વન નામક વનનું દહન કરો અને મને તૃપ્ત કરો. તે વનમાં રહેવા વાળો તક્ષક, દેવરાજ ઇન્દ્રનો મિત્ર હતો એ જ કારણે અગ્નિદેવનો એ મનોરથ સફળ થતો ન હતો. એ જ્યારે આ વનને દહન કરવાની કોશિશ કરતાં, ત્યારે આ તક્ષક ઇન્દ્રને કહી ત્યાં વર્ષા કરાવી દેતો જેથી અગ્નિ તે વનમાં ક્યારેય પ્રજ્વલિત થતી નહોતી. જેમ અર્જુન અને કૃષ્ણે એ વનને સળગાવવાનું ચાલુ કર્યું કે તક્ષક તુરંત દેવરાજ પાસે પહોંચી ગયો; દેવરાજે તેના દૂતોને વર્ષા કરવાં ત્યાં મોકલ્યા. અર્જુને એવું પરાક્રમ દેખાડ્યું જે વિશ્વમાં પહેલા ક્યારેય થયું નહોતું, અર્જુને આકાશમાં એવીરીતે બાણ વર્ષા કરી કે આકાશમાંથી વરસાદના પાણીની એક બુંદ પણ દહન થઈ રહેલા ખાંડવ વનમાં ન પડ્યું. ઈન્દ્રે જ્યારે આ જોયું તો અત્યંત ક્રોધિત થઈ ગયા. અર્જુન, ઇન્દ્રનો પુત્ર છે પરંતુ જ્યારે આવી વાત હોય ત્યારે પોતાનો અહંકાર મોટો થઈ જાય છે. ઇન્દ્ર ત્યાં આવ્યા અને અર્જુનને ચેતાવણી આપી પરંતુ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે ઇન્દ્રને ત્યાંથી ચાલી જવા કહ્યું. ઇન્દ્ર ના માન્યા અને બધા દેવતાઓનું સેન્ય લઈ ત્યાં આવી પહોંચ્યા, ઇન્દ્ર કૃષ્ણના પ્રભાવને જાણતા હોવાથી અને અર્જુન મારો પુત્ર છે, તેની ક્ષમતા સીમિત હશે, એવું વિચારી એકલા અર્જુન સાથે તેઓએ યુદ્ધ ચાલુ કર્યું. અર્જુને એવું પરાક્રમ કર્યું કે એક મહિનો યુદ્ધનો વીતવા પર પણ અર્જુનને એક ખરોચ પણ આવી ન હતી. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે ઇન્દ્રને કહ્યું,"ઇન્દ્ર અત્યારે માત્ર એકલો અર્જુન યુદ્ધ કરે છે, જો હું તેની સાથે આવીશ તો બધા દેવતાઓની શું હાલત થશે તે વિચારી લ્યો, અને તમે આ યુદ્ધ છોડી દો તેમાં જ ભલાઈ છે. " બધા જ દેવતાઓએ ઇન્દ્ર સહિત ત્યાંથી તેઓની સેના સાથે પલાયન કર્યું. એવો પરાક્રમી અર્જુન શ્રોતા છે. ઉત્તમ શ્રોતા અને ઉત્તમ વક્તા જ્યાં હોય તે ગ્રંથની વાત જ અલગ છે.
भव सागर सब सुख गयो है
फिकर नही मोहे तरणन की गुरु चरणन की
मोहे लागी लगन गुरु चरणन की।
આ ગુરુવંદના સાથે મમતા ગૌતમ દીદીએ સૌનું સ્વાગત કર્યું. વિવેચનની શુભ શરૂઆત આણંદ, ગુજરાત રહેવાસી એક નાની બાળકી, શ્રીયા દ્વારા પ્રાર્થનાથી થઈ. પ્રાર્થના બાદ દીપ પ્રજજ્વલન મીના દીદીએ કર્યું. પરમ પૂજ્ય સ્વામી ગોવિંદ દેવગીરી મહારાજના કૃપા પાત્ર, ગીતા જ્ઞાનનો પ્રસાર અને પ્રચાર કરવા વાળા, જનસમુદાયમાં ગીતાજી ના બીજને અંકુરિત કરવા વાળા, ગીતા પરિવારના રાષ્ટ્રીય ઉપાધ્યક્ષ આદરણીય ડો. આશુ ગોયલજીને દીદીએ વિવેચન આપવાં આમંત્રણ આપ્યું.
ઈશ્વર, ગુરુ અને મા શારદાની પ્રાર્થના કરી, આશુ ભૈયાએ વિવેચનની શરૂઆત કરી. ભગવાનની આપણી ઉપર અતિશય કૃપા વરસી રહી છે. આપણે સૌ નિત્ય ભાગવદ્ગીતાના અભ્યાસમાં જોડાયેલા છીએ, ભાગવદ્ગીતાને વાંચતાં શીખી, તેના અર્થને સમજવા, તેને જીવનમાં લાવવાનો પ્રયાસ કરવો, આ બધી સારી વાતો આપણાં આ મનુષ્ય જીવનને સફળ બનાવવાવાળી છે. ખબર નથી કે પૂર્વ જન્મના આપણાં કોઈ સુકૃત છે, કે આ જન્મનાં કોઈ સુકૃત છે, આપણાં પૂર્વજોના કોઈ સુકૃત છે અથવા કોઈ જન્મમાં કોઈ મહાપુરુષની કૃપા દૃષ્ટિ આપણી ઉપર થઈ ગઈ એ કારણથી આપણું એવું ભાગ્યોદય થયું છે કે આપણે ગીતાજીના પઠન-પાઠન, મનન-ચિંતનમાં લાગી ગયા છીએ.
ગીતાજીનો મહાત્મય આપણે પહેલા અધ્યાયના આરંભમાં સમજ્યો હતો, અને ગતસપ્તાહ, આપણે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ અને અર્જુનનો ભાગવદ્ગીતામાં પ્રવેશ કેવી રીતે થયો તે જોયું. શ્રોતા અને વક્તા કોઈપણ ગ્રંથનો મુખ્ય ભાગ હોય છે. કોઈપણ ગ્રંથનો માહાત્મ્ય ત્યારે સમજાય છે જ્યારે ખબર પડે કે આ ગ્રંથનો શ્રોતા અને વક્તા કોણ છે. બહુ જ ઉત્તમ વાત હોય પરંતુ જો તેનો વક્તા કે શ્રોતા માંથી કોઈ એક જો સાધારણ હોય તો તેનો માહાત્મ્ય તે સ્તરનો આવતો નથી. આ ગ્રંથના વક્તા સ્વયં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ છે અને શ્રોતા અર્જુન જેવો અત્યંત ધીર અને પવિત્ર મહાબલી તથા જીવનમાં નીતિમત્તા સાથે જીવવા વાળો વ્યક્તિ છે. અર્જુને જીવનમાં કેટલાય યુદ્ધ કર્યા હશે તેની કલ્પના પણ કરવી મુશ્કેલ છે અને તે કોઈ યુદ્ધમાં પરાજિત થયો નથી. તેણે સાધારણ લોકો સાથે યુદ્ધ કર્યા છે એવી વાત નથી, એ સમયના સૌથી મહાન જે યોદ્ધાઓ હતા, જેવા કે કર્ણ, દુર્યોધન કે દ્રોણાચાર્ય, એ યોદ્ધાઓને અલગ અલગ તેમ જ એક સાથે પણ એ સૌને અર્જુને પરાસ્ત કર્યા હતા. દેવતાઓ સાથે પણ યુદ્ધ કરી તેઓને પરાસ્ત કર્યા હતા. ખાંડવ વનનાં પ્રસંગમાં, જ્યારે હજુ અર્જુનને દિવ્યાસ્ત્રની પ્રાપ્તિ થઈ નહોતી, ત્યારે અગ્નિ દેવે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણને પ્રાર્થના કરી કે આપ અને અર્જુન મળીને આ ખાંડવ વન નામક વનનું દહન કરો અને મને તૃપ્ત કરો. તે વનમાં રહેવા વાળો તક્ષક, દેવરાજ ઇન્દ્રનો મિત્ર હતો એ જ કારણે અગ્નિદેવનો એ મનોરથ સફળ થતો ન હતો. એ જ્યારે આ વનને દહન કરવાની કોશિશ કરતાં, ત્યારે આ તક્ષક ઇન્દ્રને કહી ત્યાં વર્ષા કરાવી દેતો જેથી અગ્નિ તે વનમાં ક્યારેય પ્રજ્વલિત થતી નહોતી. જેમ અર્જુન અને કૃષ્ણે એ વનને સળગાવવાનું ચાલુ કર્યું કે તક્ષક તુરંત દેવરાજ પાસે પહોંચી ગયો; દેવરાજે તેના દૂતોને વર્ષા કરવાં ત્યાં મોકલ્યા. અર્જુને એવું પરાક્રમ દેખાડ્યું જે વિશ્વમાં પહેલા ક્યારેય થયું નહોતું, અર્જુને આકાશમાં એવીરીતે બાણ વર્ષા કરી કે આકાશમાંથી વરસાદના પાણીની એક બુંદ પણ દહન થઈ રહેલા ખાંડવ વનમાં ન પડ્યું. ઈન્દ્રે જ્યારે આ જોયું તો અત્યંત ક્રોધિત થઈ ગયા. અર્જુન, ઇન્દ્રનો પુત્ર છે પરંતુ જ્યારે આવી વાત હોય ત્યારે પોતાનો અહંકાર મોટો થઈ જાય છે. ઇન્દ્ર ત્યાં આવ્યા અને અર્જુનને ચેતાવણી આપી પરંતુ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે ઇન્દ્રને ત્યાંથી ચાલી જવા કહ્યું. ઇન્દ્ર ના માન્યા અને બધા દેવતાઓનું સેન્ય લઈ ત્યાં આવી પહોંચ્યા, ઇન્દ્ર કૃષ્ણના પ્રભાવને જાણતા હોવાથી અને અર્જુન મારો પુત્ર છે, તેની ક્ષમતા સીમિત હશે, એવું વિચારી એકલા અર્જુન સાથે તેઓએ યુદ્ધ ચાલુ કર્યું. અર્જુને એવું પરાક્રમ કર્યું કે એક મહિનો યુદ્ધનો વીતવા પર પણ અર્જુનને એક ખરોચ પણ આવી ન હતી. ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે ઇન્દ્રને કહ્યું,"ઇન્દ્ર અત્યારે માત્ર એકલો અર્જુન યુદ્ધ કરે છે, જો હું તેની સાથે આવીશ તો બધા દેવતાઓની શું હાલત થશે તે વિચારી લ્યો, અને તમે આ યુદ્ધ છોડી દો તેમાં જ ભલાઈ છે. " બધા જ દેવતાઓએ ઇન્દ્ર સહિત ત્યાંથી તેઓની સેના સાથે પલાયન કર્યું. એવો પરાક્રમી અર્જુન શ્રોતા છે. ઉત્તમ શ્રોતા અને ઉત્તમ વક્તા જ્યાં હોય તે ગ્રંથની વાત જ અલગ છે.
આપણને આ સંસાર જોઈતો હોય છે, કોઈને સારો પુત્ર જોઈએ, તો કોઈને પોતાનો પુત્ર આઈએએસ થઈ જાય એ જોઈએ, કોઈને ખૂબ પૈસા જોઈએ તો કોઈને સુંદર પત્ની જોઈએ વગેરે. ગોસ્વામી કહે છે, सुत धारा और लक्ष्मी तो पापी घर भी होय, संत समागम हरि कथा तुलसी दुर्लभ दोय॥ એમાં કયા કોઈ મોટી વાત છે! પત્ની, પુત્ર અને પૈસા તો પાપીઓના ઘરે પણ મળે છે, પરંતુ સંત સમાગમ તથા હરિ કથા સાંભળતા લોકો જેવું જોવા તેઓના ઘરે નહીં મળે. ઘરમાં રિનોવેશન એક લાખ, દસ લાખ, દસ કરોડ કોઈપણ કિંમતનું થઈ શકે, પરંતુ સાધુઓને ભોજન પૈસા ખર્ચ કરીને નહીં કરાવી શકાય; આપણાં ઘરે ઉત્તમ સાધુ પધારે અને આપણી ભીક્ષાનો સ્વીકાર કરી લે એ તો પુણ્યથી જ થઈ શકે. નવધા ભક્તિનો ઉપદેશ ભગવાને શબરીને કર્યો ત્યારે કહ્યું, "प्रथम भगति संतन्ह कर संगा। दूसरि रति मम कथा प्रसंगा॥" બે જ વાતો ઉપર ભગવાને જોર આપ્યું છે, આપણે કેટલા ઉત્તમ સંતોનો સંગ કરી શકીએ છીએ, એમના આશીર્વાદોને પ્રાપ્ત કરી શકીએ છીએ અને બીજું આપણે કેટલી ભગવાનની કથાઓ સાંભળી શકીએ છીએ. પ્રતિ માસ કોઈ સાત્વિક વ્યક્તિ, સાધુ વ્યક્તિ મારા ઘરનું આતિથ્ય સ્વીકારી મારા ઘરને અને મારા જીવનને કૃતાર્થ કરે એવી ભવના હોવી જોઈએ. કિમતી વસ્તુ એ છે જે દુર્લભ હોય, પૈસાથી મળતી કોઈપણ વસ્તુ દુર્લભ હોતી નથી. એટલા પૈસા વાપર્યા તો મળી જાય છે.
આપણે અર્જુનના રથના દર્શન કરી લીધા, હવે આવો આગળ વધીએ.
1.15
પાઞ્ચજન્યં(મ્) હૃષીકેશો, દેવદત્તં(ન્) ધનઞ્જયઃ।
પૌણ્ડ્રં(ન્) દધ્મૌ મહાશઙ્ખં(મ્), ભીમકર્મા વૃકોદરઃ॥૧.૧૫॥
શ્રીકૃષ્ણ મહારાજે પાંચજન્ય નામનો, અર્જુને દેવદત્ત નામનો અને ભયાનક કર્મ કરનાર ભીમસેને પૌણ્ડ્ર નામનો મહાશંખ વગાડ્યો
વિવેચન
જ્યારે કૌરવો શંખનાદ કર્યા ત્યારે સંજયે તેનું કોઈ વિશેષ વર્ણન ન કર્યું પરંતુ જ્યારે પાંડવોએ શંખ વગાડ્યા ત્યારે તે શંખોના અલગ અલગ નામ લઈને સંજયે પરિચય આપ્યો. સૌથી પ્રથમ જે શંખનુ વર્ણન કર્યું છે તે છે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનો શંખ. "પાઞ્ચજન્યં(મ્) હૃષીકેશો" ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે પાંચજન્ય નામક શંખ વગાડ્યો છે. આ પાંચજન્ય શંખ શું છે? થોડું જાણી લઈએ. સમુદ્ર મંથનમાં ચૌદ રત્નો નીકળ્યા. તેમાં સૌ પ્રથમ હળાહળ વિષ નીકળ્યું, ભગવાન શંકરે તેને કંઠમાં સાચવ્યું. બીજું રત્ન કામધેનુ ગાય નિકળી, પછી ઉચ્ચશ્રવા ઘોડો નીકળ્યો, ઐરાવત હાથી નીકળ્યો, એમ વારાફરથી દેવતા અને દાનવો વચ્ચે વસ્તુઓ વહેચાવાં લાગી. કૌસ્તુભ મણિ નીકળી, કલ્પવૃક્ષ નીકળ્યું, રંભા આદિ અપ્સરા નીકળી, ચંદ્રમા પણ તેમાંથી નીકળ્યા અને લક્ષ્મીજી પણ તેમાંથી નીકળ્યા. આપણે બાળકોને એક ગીત ગાઈએ છીએ ને કે "चंदा मामा दूर के, पुए पकाए बूर के.." આપણે ચાંદા મામા કેમ કહે છે? તેનું કારણ છે કે લક્ષ્મીજીને આપણે મા માનીએ છીએ અને બંને નો જન્મ સમુદ્રથી જ થયો છે તો ચંદ્રમા અને લક્ષ્મીજી ભાઈ બહેન થાય. જો લક્ષ્મીજી આપણી મા છે તો ચંદ્રમા આપણાં મામા થાય. એટલે મામાનો સંબંધ આપણે માનીએ છીએ. પારિજાત વૃક્ષ સમુદ્રથી નીકળ્યું, વારુણી દેવીનો જન્મ તેનાથી થયો અને પાંચજન્ય શંખ પણ તેમાંથી મળ્યો. ધન્વંતરિ અમૃત લઈને નીકળ્યા. આ ચૌદ વસ્તુ તેમાંથી નીકળી.
પાંચજન્ય શંખ આ દૈત્યોના ભાગમાં આવ્યો, એટલે તે દૈત્ય લોકમાં ચાલ્યો ગયો. કાળાંતરમાં ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ, સુદામા સંગ સાંદિપની ઋષિના આશ્રમમાં શિક્ષા ગ્રહણ કરી રહ્યા હતા. ભગવાનનું શિક્ષણ પૂરું થઈ ગયું ત્યારે ભગવાને સાંદિપની મુનિને ગુરુદક્ષિણા આપવાની ઈચ્છા વ્યક્ત કરી. સાંદિપની ઋષિના જે પત્ની છે તે શ્રીકૃષ્ણને ભગવાન તરીકે ઓળખી ગયા હતાં. તેણે એવી વસ્તુ માંગી લીધી જે અત્યંત દુર્લભ હતી. ગુરુ પત્નીએ કહ્યું "કેશવ, જો તમે કંઈ દેવા માંગો છો તો મારો મૃત પુત્ર મને પાછો લાવી આપો." ભગવાન પાસે ગુરુ દક્ષિણામાં ગુરુ માતાએ આ માંગ્યું છે, તો ભગવાને પણ એ ઈચ્છા પૂરી કરવા માટે હામી ભરી દીધી. હવે ભગવાને વિચાર કર્યો અને જોયું એ જે પુત્ર છે તે દૈત્ય લોકમાં છે. ભગવાને દૈત્ય લોકમાં જઈ દૈત્યોને હરાવી તે પુત્રને પાછો પ્રાપ્ત કર્યો અને તે પુત્ર સાથે પાંચજન્ય શંખને પણ પ્રાપ્ત કર્યો. બન્નેને લઈ આવી તેમણે ગુરુજીને અર્પણ કર્યા. ગુરુજીએ એ દિવ્ય શંખ કૃષ્ણને આપ્યો. પાંચ આંગળીઓની છાપ તે શંખ ઉપર છે એટલે તે પાંચજન્ય કહેવાયો. રાષ્ટ્રીય સ્વયં સેવક સંઘનું માસિક મુખપત્ર છે તેનું નામ પણ પાંચજન્ય છે. આ પાંચ આંગળી વાળો શંખ છે. તે ભયંકર અવાજ કરવા વાળો દિવ્ય શંખ ભગવાને વગાડ્યો.
"દેવદત્તં(ન્) ધનઞ્જયઃ" અને ધનંજય(સૌથી અધિક ધન ભેગું કરવા વાળા) અર્જુને દેવદત્ત નામનો શંખ વગાડ્યો. હવે દેવદત્ત શંખ, ખાંડવ વન પ્રસંગમાં અર્જુન અને ભગવાન શ્રીકૃષ્ણે જ્યારે ખાંડવ વન દહન કરી દીધું ત્યારે અગ્નિ દેવે પ્રસન્ન થઈને દિવ્ય રથ અને વરુણ દેવે આ દેવદત્ત નામક શંખ ભેટ આપ્યો.
"પૌણ્ડ્રં(ન્) દધ્મૌ મહાશઙ્ખં(મ્), ભીમકર્મા વૃકોદરઃ" ભીમે પૌણ્ડ્ર નામક મહા શંખ વગાડ્યો. આ પૌણ્ડ્ર, એટલો મહાકાય શંખ છે કે દસ લોકો તો તેને ઉપાડી શકે જ નહીં. એ માત્ર ભીમસેન જ ઉપાડી શકે. તેનો અવાજ પણ દૂર સુધી જાય તેવો ભયાનક છે. પૌણ્ડ્ર શંખની કથા પણ મોટી છે પરંતુ થોડી અહી કહી દઉં છું. બાળપણમાં જ્યારે ભીમ નાના હતા ત્યારે દુર્યોધને ભીમને વિષ ખવડાવ્યું હતું. આ પ્રચલિત કથા આપે સાંભળી હશે. વિષ ખવડાવી ભીમને પત્થર સાથે બાંધી તેને નદીમાં ફેકી દીધો. સંયોગની વાત, એ નદીની નીચે જ નાગ લોકનો રસ્તો હતો. ભીમ ડૂબતાં ડૂબતાં નાગ લોકમાં પહોંચી ગયો. નાગ લોકમાં, ભીમના નાનાજી નાગલોકના રાજા હતા. જ્યારે તે નાગલોકમાં પહોંચ્યા ત્યારે નાગોએ તેને ડસવાનું ચાલુ કર્યું નાગોએ જ્યારે ભીમને ભયંકર ડંખ આપ્યા ત્યારે નાગોના ડંખોને કારણે દુર્યોધનના વિષનો જે પ્રભાવ હતો તે ઉતરી ગયો. થોડી વારમાં જેમ ભીમ ઊભા થયા તેમ તુરંત જ ઉપસ્થિત બધા નાગોને તેણ મારવાનું શરૂ કર્યું. જ્યારે રાજાને ખબર પડી કે નાગલોકમાં આવી કોઈ આ રીતે બધા નાગો મારી રહ્યું છે ત્યારે, નાગોના રાજાને ખબર પડી કે તે તે ભીમ છે. નાનાજીએ ભીમનું સ્વાગત કર્યું અને તેને પાસે બેસાડયો, તેને ખૂબ ખવડાવ્યું, પીવડાવ્યું અને તેને તે સમયે અત્યંત વિશિષ્ઠ એક દ્રવ્ય પીવડાવ્યું જેના એક કટોરામાં એક હજાર હાથીઓનું બળ હતું. ભીમસેન તો આવા દસ કટોરા પી ગયો, એટલે તેને દસ હજાર હાથીઓનું બળ પ્રાપ્ત થયું. ભીમના પ્રસ્થાન સમયે નાનાજીએ ભીમને પૌંડ્ર નામનો શંખ ભેટ આપ્યો.
ભીમને અહી વૃકોદરની ઉપમા આપી છે. આપણા પેટમાં જઠરાગ્નિ હોય છે પરંતુ ભીમના પેટમાં વિશેષ અગ્નિ છે, તેનું નામ છે વૃક અગ્નિ. આ અગ્નિને કારણે જ ભીમને એટલી ભૂખ લાગતી કે જેટલું અન્ન આપવામાં આવે તેટલું તે ગ્રહણ કરી શકતો. તેને જેટલું પણ જમવાનું મળતું તેથી તેની ભૂખ ક્ષમતી ના હતી.
અનન્તવિજયં(મ્) રાજા, કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ।
નકુલઃ(સ્) સહદેવશ્ચ, સુઘોષમણિપુષ્પકૌ॥૧.૧૬॥
કુન્તીપુત્ર રાજા યુધિષ્ઠિરે અનન્તવિજય નામનો અને નકુળ તથા સહદેવે સુઘોષ અને મણિપુષ્પક નામના શંખ વગાડ્યા.
વિવેચન
એ જ પ્રકારે કુંતી પુત્ર રાજા યુધિષ્ઠિરે અનંત વિજય નામનો શંખ વગાડ્યો. નકુળ અને સહદેવે સુઘોષ અને મણિપુષ્પક નામક શંખ વગાડ્યા.
એ જ પ્રકારે કુંતી પુત્ર રાજા યુધિષ્ઠિરે અનંત વિજય નામનો શંખ વગાડ્યો. નકુળ અને સહદેવે સુઘોષ અને મણિપુષ્પક નામક શંખ વગાડ્યા.
કાશ્યશ્ચ પરમેષ્વાસઃ(શ્), શિખણ્ડી ચ મહારથઃ।
ધૃષ્ટદ્યુમ્નો વિરાટશ્ચ, સાત્યકિશ્ચાપરાજિતઃ॥૧.૧૭॥
શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધારી કાશિરાજ, મહારથી શિખણ્ડી, ધૃષ્ટદ્યુમ્ન, રાજા વિરાટ, અજેય સાત્યકિ,
દ્રુપદો દ્રૌપદેયાશ્ચ, સર્વશઃ(ફ્) પૃથિવીપતે।
સૌભદ્રશ્ચ મહાબાહુઃ(શ્), શઙ્ખાન્દધ્મુઃ(ફ્) પૃથક્ પૃથક્॥૧.૧૮॥
રાજા દ્રુપદ, દ્રૌપદીના પાંચેય પુત્રો અને મહાબાહુ સુભદ્રાપુત્ર અભિમન્યુ-આ સૌએ, હે રાજન! બધી બાજુએથી જુદા જુદા શંખો વગાડ્યા.
વિવેચન
અહી આપણે વધું વાત નહીં કરીએ, પરંતુ બે વાત મુખ્ય રીતે કરવી છે.
૧) મહારથી શિખંડી: સત્યવતીનાં બે પુત્ર વિચિત્રવીર્ય અને ચિત્રાંગદ. વિચિત્રવીર્યના વિવાહ યોગ્ય ઉમર થઈ ગઈ હતી, તેમના વિવાહ કરવા હતા. તે સમયે કાશીરાજની પુત્રીઓ અંબા, અંબાલિકા અને અંબિકા ત્રણેયનું સ્વયંવર રાખ્યું. પરંતુ આ સ્વયંવરમાં તે સમયના સૌથી મોટા રાજ પ્રદેશ હસ્તિનાપુરને નિમંત્રણ ન આપ્યું. આ વાતથી પિતામહ ભીષ્મ અત્યંત ક્રોધિત થઈ ગયા. પિતામહ ભીષ્મ એકલા ત્યાં ગયા અને કાશીરાજને કહ્યું, તમે મારી સાથે યુદ્ધ કરો અથવા આ ત્રણેય કન્યાઓને હું લઈ જઈશ અને અમારા રાજ કુંવરના તેની સાથે લગ્ન કરાવી દઇશ. અહી વાત એવી હતી કે, જે અંબા હતી તેને રાજા શાલ્વ સાથે પ્રણય હતો. તે બંનેએ નક્કી કરી રાખ્યું હતું કે શાલ્વ, સ્વયંવરમાં આવે અને અંબા તેને વરમાળા પહેરાવી દે, એમ બંનેનો વિવાહ નિશ્ચિત થઈ જાય. પરંતુ ભીષ્મ અહી પહોંચ્યા એટલે તેઓના સમીકરણ ઉલટા પડી ગયા. રાજા શાલ્વએ અંબાને ભીષ્મ સાથે જતા રોકવા, ભીષ્મ સામે યુદ્ધ પણ કર્યું પરંતુ શક્તિશાળી ભીષ્મ સામે રાજા શાલ્વ ઘાયલ થઈ હારી ગયા. એ પછી ત્રણેય કન્યાઓને લઈ ભીષ્મ હસ્તિનાપુર માટે નીકળ્યા, લગભગ હસ્તિનાપુર પહોંચતા વખતે અંબાએ ભીષ્મને પોતાની કથની કહી, અંબાએ કહ્યું કે રાજા શાલ્વને હું મનથી વરી ચૂકી છું. આ સાંભળી, ભીષ્મને થયું કે આ મોટી ભૂલ થઈ ગઈ છે. તો તેમણે બહુ જ આદર પૂર્વક અંબાને પોતાના જ રથમાં સૈનિકો સાથે, સુરક્ષા સાથે રાજા શાલ્વને ત્યાં મોકલી દીધી અને અંબાલિકા તેમ જ અંબિકાને લઈને તે હસ્તિનાપુર આવ્યા.
હવે ગડબડ એ થઈ કે, અંબા જ્યારે ત્યાં પહોંચી ત્યારે રાજા શાલ્વએ તેનો સ્વીકાર ન કર્યો. રાજા શાલ્વએ કહ્યું કે, "હું ક્ષત્રિય છું, સ્વયંવરમાં જો હું તને જીતી શકત તો હું તારી સાથે વિવાહ કરી શકત અથવા યુદ્ધમાં પણ જીતી જાત તો હું લગ્ન કરી શકત. સ્વયંવર થયું નહીં અને યુદ્ધમાં હું તને હારી ગયો, હવે એ પછી જો હું તારો સ્વીકાર કરું તો તું મારા માટે દાનની વસ્તુ થઈ જઈશ. હું ક્ષત્રિય થઈને દાનનો સ્વીકાર ન કરી શકું. એટલે હવે હું તને પત્ની રૂપે ન સ્વીકારી શકું." અંબાને થયું કે હવે હું કાશીરાજ પણ પાછી ના જઈ શકું, શાલ્વરાજે મારો સ્વીકાર ન કર્યો, હસ્તિનાપુર પણ હું નહીં જ જાઉ. અને આવો વિચાર કરી તે અત્યંત ક્રોધિત થઈ રડવા લાગી, ભીષ્મ ઉપર અત્યંત ખિન્નતા તેને આવી ગઈ. તેનું સરળ થવા વાળું જીવન અચાનક ભીષ્મને કારણે બગડી ગયું. અને ત્યાં જ અંબાએ ક્રોધિત થઈ રડતાં રડતાં પોતાના શરીરને સમાપ્ત કરવાનો નિર્ણય લઈ લીધો. એ જ સમયે તેને પ્રતિજ્ઞા કરી કે "બીજા જન્મમાં ભીષ્મની મૃત્યુનું કારણ હું જ બનીશ."
અહી આપણે વધું વાત નહીં કરીએ, પરંતુ બે વાત મુખ્ય રીતે કરવી છે.
૧) મહારથી શિખંડી: સત્યવતીનાં બે પુત્ર વિચિત્રવીર્ય અને ચિત્રાંગદ. વિચિત્રવીર્યના વિવાહ યોગ્ય ઉમર થઈ ગઈ હતી, તેમના વિવાહ કરવા હતા. તે સમયે કાશીરાજની પુત્રીઓ અંબા, અંબાલિકા અને અંબિકા ત્રણેયનું સ્વયંવર રાખ્યું. પરંતુ આ સ્વયંવરમાં તે સમયના સૌથી મોટા રાજ પ્રદેશ હસ્તિનાપુરને નિમંત્રણ ન આપ્યું. આ વાતથી પિતામહ ભીષ્મ અત્યંત ક્રોધિત થઈ ગયા. પિતામહ ભીષ્મ એકલા ત્યાં ગયા અને કાશીરાજને કહ્યું, તમે મારી સાથે યુદ્ધ કરો અથવા આ ત્રણેય કન્યાઓને હું લઈ જઈશ અને અમારા રાજ કુંવરના તેની સાથે લગ્ન કરાવી દઇશ. અહી વાત એવી હતી કે, જે અંબા હતી તેને રાજા શાલ્વ સાથે પ્રણય હતો. તે બંનેએ નક્કી કરી રાખ્યું હતું કે શાલ્વ, સ્વયંવરમાં આવે અને અંબા તેને વરમાળા પહેરાવી દે, એમ બંનેનો વિવાહ નિશ્ચિત થઈ જાય. પરંતુ ભીષ્મ અહી પહોંચ્યા એટલે તેઓના સમીકરણ ઉલટા પડી ગયા. રાજા શાલ્વએ અંબાને ભીષ્મ સાથે જતા રોકવા, ભીષ્મ સામે યુદ્ધ પણ કર્યું પરંતુ શક્તિશાળી ભીષ્મ સામે રાજા શાલ્વ ઘાયલ થઈ હારી ગયા. એ પછી ત્રણેય કન્યાઓને લઈ ભીષ્મ હસ્તિનાપુર માટે નીકળ્યા, લગભગ હસ્તિનાપુર પહોંચતા વખતે અંબાએ ભીષ્મને પોતાની કથની કહી, અંબાએ કહ્યું કે રાજા શાલ્વને હું મનથી વરી ચૂકી છું. આ સાંભળી, ભીષ્મને થયું કે આ મોટી ભૂલ થઈ ગઈ છે. તો તેમણે બહુ જ આદર પૂર્વક અંબાને પોતાના જ રથમાં સૈનિકો સાથે, સુરક્ષા સાથે રાજા શાલ્વને ત્યાં મોકલી દીધી અને અંબાલિકા તેમ જ અંબિકાને લઈને તે હસ્તિનાપુર આવ્યા.
હવે ગડબડ એ થઈ કે, અંબા જ્યારે ત્યાં પહોંચી ત્યારે રાજા શાલ્વએ તેનો સ્વીકાર ન કર્યો. રાજા શાલ્વએ કહ્યું કે, "હું ક્ષત્રિય છું, સ્વયંવરમાં જો હું તને જીતી શકત તો હું તારી સાથે વિવાહ કરી શકત અથવા યુદ્ધમાં પણ જીતી જાત તો હું લગ્ન કરી શકત. સ્વયંવર થયું નહીં અને યુદ્ધમાં હું તને હારી ગયો, હવે એ પછી જો હું તારો સ્વીકાર કરું તો તું મારા માટે દાનની વસ્તુ થઈ જઈશ. હું ક્ષત્રિય થઈને દાનનો સ્વીકાર ન કરી શકું. એટલે હવે હું તને પત્ની રૂપે ન સ્વીકારી શકું." અંબાને થયું કે હવે હું કાશીરાજ પણ પાછી ના જઈ શકું, શાલ્વરાજે મારો સ્વીકાર ન કર્યો, હસ્તિનાપુર પણ હું નહીં જ જાઉ. અને આવો વિચાર કરી તે અત્યંત ક્રોધિત થઈ રડવા લાગી, ભીષ્મ ઉપર અત્યંત ખિન્નતા તેને આવી ગઈ. તેનું સરળ થવા વાળું જીવન અચાનક ભીષ્મને કારણે બગડી ગયું. અને ત્યાં જ અંબાએ ક્રોધિત થઈ રડતાં રડતાં પોતાના શરીરને સમાપ્ત કરવાનો નિર્ણય લઈ લીધો. એ જ સમયે તેને પ્રતિજ્ઞા કરી કે "બીજા જન્મમાં ભીષ્મની મૃત્યુનું કારણ હું જ બનીશ."
પછી, એ જ કન્યાનો જન્મ શિખંડીના રૂપમાં રાજા દ્રુપદના ઘરે થયો. આ છે તો પુરુષ રૂપે પરંતુ આમાં થોડા ઘણા કન્યાનાં લક્ષણો હતા જેમકે ચાલ, અવાજ વગેરે. તેણે શસ્ત્રોની ખૂબ વિદ્યા પ્રાપ્ત કરી. તેનું એક જ લક્ષ્ય હતું ભીષ્મનું મૃત્યુ. એટલી વિદ્યા પ્રાપ્ત કરી કે "શિખણ્ડી ચ મહારથઃ" કહેવાયું. આ શિખંડી કોઈ નબળો ન હતો, રથી, અતિરથી, મહારથી. શ્રેષ્ઠતમ જે યોગ્યતા છે તે મહારથીની તેની યોગ્યતા હતી. જીવન ભર બીજું કાઇ કર્યું જ નહોતું, માત્ર ને માત્ર યુદ્ધની તૈયારી કરી હતી. એ નપુંસક હોવા છતાં મહારથી થઈ ગયા, કારણ તેનું લક્ષ્ય સ્થિર હતું, ભીષ્મનું મૃત્યુ. ભીષ્મ પણ જાણતા હતા કે આ પૂર્વ જન્મની અંબા છે, આ જીવનમાં શિખંડી પૂર્ણ રૂપે પુરુષ નથી તે કારણથી ભીષ્મ તેની ઉપર બાણ ચલાવતા નથી. એટલે જ શિખંડીને આગળ કરી અર્જુને ભીષ્મ પિતામહને બાણ શૈયા પર સુવાડ્યા હતા.
૨) સાત્યકિ: સાત્યકિ એ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણની સેનાના છે અને અર્જુનના અત્યંત પ્રિય શિષ્ય છે.
૩) દ્રૌપદી ના પુત્રો: પાંચેય પાંડવોથી દ્રૌપદીને એક એક પુત્ર છે. આ બધા પણ મહારથી છે.
૪) મોટી ભુજાઓ વાળો સુભદ્રનો પુત્ર અભિમન્યુ : "સૌભદ્રશ્ચ મહાબાહુઃ(શ્)" બધા પાંડવો પછી સૌથી અધિક વીર જો કોઈ હતો તો તે અભિમન્યુ હતો. તેણે નાનપણમાં જ તેની મા ગર્ભમાં ચક્રવ્યૂહની અંદર કઈ રીતે જવું તે શીખી લીધું હતું. બહાર કઈ રીતે નીકળવું એ કથા સાંભળતા પહેલા સુભદ્રા સૂઈ ગઈ એટલે એ શિશુ પણ સૂઈ ગયો. પાપી કૌરવોએ અન્યાય પૂર્વક આ નિશસ્ત્ર બાળકને વચ્ચે ઊભો કરી પાપી કર્ણ, પાપી દુશાસન, પાપી દુર્યોધન અને બીજા સેનાના અલગ અલગ મહારથીઓએ મળીને તેને માર્યો અને આ નિશસ્ત્ર બાળકને દુશાસને (જે તેનો કાકો હતો) તેણે માથા પર ગદાનો ઘા કર્યો. જે ગદાના નિયમોને વિરુદ્ધ છે, યુદ્ધના નિયમોની વિરુદ્ધ હતું. યુદ્ધમાં એકની સામે એક લડે પરંતુ અહી સાત મહારથી એક બાળક સાથે લડ્યા હતા. અને એકલા અભિમન્યુએ સાતેય સાથે યુદ્ધ કર્યું હતું, એટલો વીર હતો. પરંતુ જ્યારે તેના હાથમાં હથિયાર ના હતું તે સમયે દુશાસને માથામાં ગદાનો પ્રહાર કર્યો. બધા જ પાપીઓએ ઘાયલ પડી ગયેલા અભિમન્યુને ગદાથી પ્રહાર કરી કરીને માર્યો. એટલા આ પાપી હતા. આ ઘટના બાદ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણએ કહ્યું "નીતિ નીતિ વાળાઓ સાથે કરાય જે અનીતિથી તેઓએ અભિમન્યુને માર્યો છે તે લોકો હવે કોઈ નીતિના અધિકારી નથી. આ પાપીઓને કોઈપણ રીતે હવે સમાપ્ત કરવા જોઈએ."
સ ઘોષો ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં(મ્), હૃદયાનિ વ્યદારયત્।
નભશ્ચ પૃથિવીં(ઞ્) ચૈવ, તુમુલો વ્યનુનાદયન્॥૧.૧૯॥
તે ભયાનક નાદે આકાશ અને પૃથ્વીને પણ ગજાવતા ધાર્તરાષ્ટ્રોના એટલે કે આપના પક્ષધારીઓના હૃદય ચીરી નાખ્યાં.
વિવેચન
કૌરવોની સેના અગિયાર અક્ષૌહિણીની હતી અને પાંડવોની સેના અક્ષૌહિણીની હતી. પરંતુ સંજયનો ભાવ પણ કેવો છે અને વિચાર પણ કેવો છે એ અહી જોવા મળે છે. જ્યારે કૌરવોની સેનાએ શંખ વગાડ્યા ત્યારે પશુ પક્ષીઓ આદિ ડરી ગયા એવું વર્ણન આવ્યું છે પરંતુ જ્યારે પાંડવોએ શંખ વગાડ્યા ત્યારે તેનું ઘણું વિશિષ્ટ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. સંજય કહે છે, "સ ઘોષો ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં(મ્), હૃદયાનિ વ્યદારયત્।" ખૂબ ભયાનક શંખ વાગ્યા અને એ ભયાનક શંખમાં (કે જે પાંડવોએ વગાડ્યા તેમાં) આકાશ અને પૃથ્વીને ગજાવતા ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં (સંજય ધૃતરાષ્ટ્રની સામે તેને કહે છે) તમારા પક્ષવાળાઓના હૃદય આ ઘોષે ચીરી નાખ્યાં. આ બધા ડરી ગયા. એના બે કારણ હતા; એક તો પાંડવોના જે શંખ હતા તે દિવ્ય શંખો હતા. અને બીજું કારણ એ કે જે પાપી હોય તે જલ્દીથી ડરી જાય છે.
રાવણ જ્યારે સિતાજીનું અપહરણ કરવા આવે છે ત્યારે તે ડરતો ડરતો આવે છે. આ રાવણ એવો છે કે જેનાથી દેવતાઓ પણ ડરે છે. सो दससीस स्वान की नाईं। इत उत चितइ चला भड़िहाईं॥ इमि कुपंथ पग देत खगेसा। रह न तेज तन बुधि बल लेसा॥ આ પાપી છે, એટલે ડરથી રહે છે. જેનાથી દેવતા ડરતા હોય તે કૂતરાની જેમ છુપાઈ છુપાઈને સીતાજી પાસે બ્રાહ્મણના રૂપમાં ગયો છે. એ જ પ્રકારે પાછળથી જ્યારે રામજીની સેના (વાનરો) લંકા પહોંચી ગયા ત્યારે પણ રાવણ (કુબેરને પગની નીચે રાખવાવાળો) કેટલીયવાર ડરીને રાત ભર સૂઈ ના શક્યો.
એ જ રીતે પાપી દુર્યોધન અને તેના સાથીઓ પોતાના પાપને કારણે આ ભયંકર ધ્વનિથી ડરી ગયા. આ લોકોના હૃદય ચીરી નાખ્યાં તેનું હજુ એક કારણ છે જે હવેના શ્લોકમાં આવે છે.
કૌરવોની સેના અગિયાર અક્ષૌહિણીની હતી અને પાંડવોની સેના અક્ષૌહિણીની હતી. પરંતુ સંજયનો ભાવ પણ કેવો છે અને વિચાર પણ કેવો છે એ અહી જોવા મળે છે. જ્યારે કૌરવોની સેનાએ શંખ વગાડ્યા ત્યારે પશુ પક્ષીઓ આદિ ડરી ગયા એવું વર્ણન આવ્યું છે પરંતુ જ્યારે પાંડવોએ શંખ વગાડ્યા ત્યારે તેનું ઘણું વિશિષ્ટ વર્ણન કરવામાં આવ્યું છે. સંજય કહે છે, "સ ઘોષો ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં(મ્), હૃદયાનિ વ્યદારયત્।" ખૂબ ભયાનક શંખ વાગ્યા અને એ ભયાનક શંખમાં (કે જે પાંડવોએ વગાડ્યા તેમાં) આકાશ અને પૃથ્વીને ગજાવતા ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં (સંજય ધૃતરાષ્ટ્રની સામે તેને કહે છે) તમારા પક્ષવાળાઓના હૃદય આ ઘોષે ચીરી નાખ્યાં. આ બધા ડરી ગયા. એના બે કારણ હતા; એક તો પાંડવોના જે શંખ હતા તે દિવ્ય શંખો હતા. અને બીજું કારણ એ કે જે પાપી હોય તે જલ્દીથી ડરી જાય છે.
રાવણ જ્યારે સિતાજીનું અપહરણ કરવા આવે છે ત્યારે તે ડરતો ડરતો આવે છે. આ રાવણ એવો છે કે જેનાથી દેવતાઓ પણ ડરે છે. सो दससीस स्वान की नाईं। इत उत चितइ चला भड़िहाईं॥ इमि कुपंथ पग देत खगेसा। रह न तेज तन बुधि बल लेसा॥ આ પાપી છે, એટલે ડરથી રહે છે. જેનાથી દેવતા ડરતા હોય તે કૂતરાની જેમ છુપાઈ છુપાઈને સીતાજી પાસે બ્રાહ્મણના રૂપમાં ગયો છે. એ જ પ્રકારે પાછળથી જ્યારે રામજીની સેના (વાનરો) લંકા પહોંચી ગયા ત્યારે પણ રાવણ (કુબેરને પગની નીચે રાખવાવાળો) કેટલીયવાર ડરીને રાત ભર સૂઈ ના શક્યો.
એ જ રીતે પાપી દુર્યોધન અને તેના સાથીઓ પોતાના પાપને કારણે આ ભયંકર ધ્વનિથી ડરી ગયા. આ લોકોના હૃદય ચીરી નાખ્યાં તેનું હજુ એક કારણ છે જે હવેના શ્લોકમાં આવે છે.
અથ વ્યવસ્થિતાન્દૃષ્ટ્વા, ધાર્તરાષ્ટ્રાન્કપિધ્વજઃ।
પ્રવૃત્તે શસ્ત્રસમ્પાતે, ધનુરુદ્યમ્ય પાણ્ડવઃ॥૧.૨૦॥
હે રાજન! તે પછી કપિધ્વજ અર્જુને યુદ્ધ માટે સજ્જ થયેલા ધૃતરાષ્ટ્ર-સંબંધીઓને જોઈને, શસ્ત્રપ્રહારની તૈયારી વેળાએ ધનુષ ઉપાડીને.
1.20 writeup
હૃષીકેશં(ન્) તદા વાક્યમ્, ઇદમાહ મહીપતે।
અર્જુન ઉવાચ
સેનયોરુભયોર્મધ્યે, રથં(મ્) સ્થાપય મેઽચ્યુત॥૧.૨૧॥
હૃષીકેશ શ્રીકૃષ્ણ મહારાજને આ વચન કહ્યું, ‘‘હે અચ્યુત! મારા રથને બન્ને સેનાઓની વચ્ચે ત્યાં સુધી ઊભો રાખો,
વિવેચન
એક કારણ એ હતું કે અર્જુનના રથ ઉપર કપિધ્વજઃ હનુમાનજી બિરાજમાન હતા. આ કપિધ્વજની પણ એક પ્રચલિત વાર્તા છે જે આપ સૌ જાણો છો,
પાંડવોના વનવાસ સમયે કદલી નામક વનમાં જ્યારે આ લોકો નિવાસ કરી રહ્યા હતા ત્યારે દ્રૌપદીને એક સરોવર પાસે સુંદર કમળનું પુષ્પ મળી આવ્યું. આ એવું સુંદર કમળનું પુષ્પ હતું કે તેને, તેવા વધું પુષ્પો યુધિષ્ઠિરની સેવા માટે લઈ જવાની ઈચ્છા થઈ. દ્રૌપદીએ ભીમસેનને કહ્યું "આ કમળના પુષ્પો સરોવર પાસેથી વધુ લાવી આપો."
ભીમસેન જ્યારે કદલી વનમાં એ પુષ્પ શોધવા માટે ગયા ત્યારે રસ્તામાં હનુમાનજી મહારાજ અત્યંત બુઢ્ઢા વાંદરાના અવતારમાં આડા સૂતા હતા. ભીમસેને વાનરને પોતાની પૂંછ હટાવવા વિનંતી કરી અને કહ્યું કે હું તેને ઓળંગીશ નહીં. ત્યારે હનુમાનજીએ કહ્યું કે હું વૃદ્ધ છું, જો તમારે આગળ જવું હોય તો મારી પુંછડી તમે જ થોડી સરકાવી લો. જ્યારે ભીમસેન તે પૂંછને ઉપાડવા ગયા તો વારંવાર કોશિશ કર્યા પછી પણ ન ઉપાડી શક્યા. ભીમસેન વિવેકી હતા, તુરંત સમજી ગયા કે આ કોઈ દિવ્ય દેવ પ્રતીત થાય છે. ત્યારે ભીમે એ વાનરને હાથ જોડી પૂછ્યું કે, "કોઈ દેવ પણ મારા બળનો સામનો કરી શકે તેમ નથી અને હું તો આપની પુંછડીને થોડી પણ હલાવી શક્યો નથી. હું આપને વિનંતી કરું છું કે આપ મને આપના સાચા રૂપમાં આવી દર્શન આપો." આ ધર્મશીલ વ્યક્તિઓનો વિવેક કેવો હોય તે અહી સમજાય છે. પોતાના બળનો અહંકાર હતો પરંતુ તેનાથી વિશેષ જે વ્યક્તિ તેને મળી કે તરત જ તેને પ્રણામ કર્યા. હનુમાનજી અત્યંત પ્રસન્ન થઈ પોતાના સ્વરૂપમાં ભીમને દર્શન આપે છે. ભીમસેને હનુમાનજીને વારંવાર પ્રણામ કર્યા અને તેમનું આતિથ્ય સ્વીકારવા વિનવ્યાં ત્યારે હનુમાનજીએ તેમણે વચન આપ્યું કે વનવાસ બાદ જ્યારે કૌરવોનું તમારી સાથે યુદ્ધ થશે ત્યારે તે અર્જુનના રથ પર વિરાજમાન થશે. આગળ હનુમાનજી એ આશ્વાસન આપ્યું કે તે એક મુખ્ય કામ કરશે, જ્યારે જ્યારે પાંડવો શંખ વગાડશે ત્યારે તે શંખના અવાજ સાથે પોતાની ચીસ પણ ભેગી કરશે જે કારણે શંખનો ધ્વનિ અત્યંત ભયાનક બની જશે કે જેથી કેટલાય યોદ્ધાઓ યુદ્ધ છોડી ભાગી જશે.
અર્જુને પોતાના શસ્ત્રો વ્યવસ્થિત કરતાં ધૃતરાષ્ટ્ર તરફથી યુદ્ધ કરી રહેલી સેનાની સામે જોઈ ભગવાન શ્રીકૃષ્ણને આ વચન કહ્યાં કે "હે અચ્યુત! મારા રથને બન્ને સેનાઓની વચ્ચે ત્યાં સુધી ઊભો રાખો"એક કારણ એ હતું કે અર્જુનના રથ ઉપર કપિધ્વજઃ હનુમાનજી બિરાજમાન હતા. આ કપિધ્વજની પણ એક પ્રચલિત વાર્તા છે જે આપ સૌ જાણો છો,
પાંડવોના વનવાસ સમયે કદલી નામક વનમાં જ્યારે આ લોકો નિવાસ કરી રહ્યા હતા ત્યારે દ્રૌપદીને એક સરોવર પાસે સુંદર કમળનું પુષ્પ મળી આવ્યું. આ એવું સુંદર કમળનું પુષ્પ હતું કે તેને, તેવા વધું પુષ્પો યુધિષ્ઠિરની સેવા માટે લઈ જવાની ઈચ્છા થઈ. દ્રૌપદીએ ભીમસેનને કહ્યું "આ કમળના પુષ્પો સરોવર પાસેથી વધુ લાવી આપો."
ભીમસેન જ્યારે કદલી વનમાં એ પુષ્પ શોધવા માટે ગયા ત્યારે રસ્તામાં હનુમાનજી મહારાજ અત્યંત બુઢ્ઢા વાંદરાના અવતારમાં આડા સૂતા હતા. ભીમસેને વાનરને પોતાની પૂંછ હટાવવા વિનંતી કરી અને કહ્યું કે હું તેને ઓળંગીશ નહીં. ત્યારે હનુમાનજીએ કહ્યું કે હું વૃદ્ધ છું, જો તમારે આગળ જવું હોય તો મારી પુંછડી તમે જ થોડી સરકાવી લો. જ્યારે ભીમસેન તે પૂંછને ઉપાડવા ગયા તો વારંવાર કોશિશ કર્યા પછી પણ ન ઉપાડી શક્યા. ભીમસેન વિવેકી હતા, તુરંત સમજી ગયા કે આ કોઈ દિવ્ય દેવ પ્રતીત થાય છે. ત્યારે ભીમે એ વાનરને હાથ જોડી પૂછ્યું કે, "કોઈ દેવ પણ મારા બળનો સામનો કરી શકે તેમ નથી અને હું તો આપની પુંછડીને થોડી પણ હલાવી શક્યો નથી. હું આપને વિનંતી કરું છું કે આપ મને આપના સાચા રૂપમાં આવી દર્શન આપો." આ ધર્મશીલ વ્યક્તિઓનો વિવેક કેવો હોય તે અહી સમજાય છે. પોતાના બળનો અહંકાર હતો પરંતુ તેનાથી વિશેષ જે વ્યક્તિ તેને મળી કે તરત જ તેને પ્રણામ કર્યા. હનુમાનજી અત્યંત પ્રસન્ન થઈ પોતાના સ્વરૂપમાં ભીમને દર્શન આપે છે. ભીમસેને હનુમાનજીને વારંવાર પ્રણામ કર્યા અને તેમનું આતિથ્ય સ્વીકારવા વિનવ્યાં ત્યારે હનુમાનજીએ તેમણે વચન આપ્યું કે વનવાસ બાદ જ્યારે કૌરવોનું તમારી સાથે યુદ્ધ થશે ત્યારે તે અર્જુનના રથ પર વિરાજમાન થશે. આગળ હનુમાનજી એ આશ્વાસન આપ્યું કે તે એક મુખ્ય કામ કરશે, જ્યારે જ્યારે પાંડવો શંખ વગાડશે ત્યારે તે શંખના અવાજ સાથે પોતાની ચીસ પણ ભેગી કરશે જે કારણે શંખનો ધ્વનિ અત્યંત ભયાનક બની જશે કે જેથી કેટલાય યોદ્ધાઓ યુદ્ધ છોડી ભાગી જશે.
યાવદેતાન્નિરીક્ષેઽહં(ય્ઁ), યોદ્ધુકામાનવસ્થિતાન્।
કૈર્મયા સહ યોદ્ધવ્યમ્, અસ્મિન્ રણસમુદ્યમે॥૧.૨૨॥
જ્યાં સુધીમાં રણભૂમિમાં ભેગા થયેલા યુદ્ધની અભિલાષા રાખનારા આ વિપક્ષી યોદ્ધાઓને સારી પેઠે હું જોઈ ન લઉં; કે આ યુદ્ધમાં મારે કોની કોની સાથે લડવાનું છે એ હું જોઈ લઉં!; ત્યાં સુધી તેને ઊભો રાખો.
વિવેચન
આ યુદ્ધ ક્ષેત્રમાં આવેલા યોદ્ધુકામાન્ યુદ્ધના અભિલાષી વિપક્ષી યોદ્ધાઓને સારી પેઠે હું જોઈ લઉં; કે મારે કોની કોની સાથે લડવાનું છે.
આ યુદ્ધ ક્ષેત્રમાં આવેલા યોદ્ધુકામાન્ યુદ્ધના અભિલાષી વિપક્ષી યોદ્ધાઓને સારી પેઠે હું જોઈ લઉં; કે મારે કોની કોની સાથે લડવાનું છે.
યોત્સ્યમાનાનવેક્ષેઽહં(ય્ઁ), ય એતેઽત્ર સમાગતાઃ।
ધાર્તરાષ્ટ્રસ્ય દુર્બુદ્ધેઃ(ર્), યુદ્ધે પ્રિયચિકીર્ષવઃ॥૧.૨૩॥
દુર્બુદ્ધિ દુર્યોધનનું યુદ્ધમાં હિત ઇચ્છનારા જે જે રાજાઓ આ સૈન્યમાં આવ્યા છે તે સૌ યુદ્ધ કરનારાઓને હું સારી રીતે જોઉં તો ખરો!
વિવેચન
દુર્બુદ્ધિ યુક્ત દુર્યોધનનું યુદ્ધમાં હિત ઇચ્છનારા જે જે રાજાઓ આ સૈન્યમાં આવ્યા છે, તે સૌ યુદ્ધ કરનારાઓને હું સારી રીતે જોઇ લઉં.
દુર્બુદ્ધિ યુક્ત દુર્યોધનનું યુદ્ધમાં હિત ઇચ્છનારા જે જે રાજાઓ આ સૈન્યમાં આવ્યા છે, તે સૌ યુદ્ધ કરનારાઓને હું સારી રીતે જોઇ લઉં.
સઞ્જય ઉવાચ
એવમુક્તો હૃષીકેશો, ગુડાકેશેન ભારત।
સેનયોરુભયોર્મધ્યે, સ્થાપયિત્વા રથોત્તમમ્॥૧.૨૪॥
સંજય બોલ્યા : હે ધૃતરાષ્ટ્ર! ગુડાકેશ અર્જુન દ્વારા આ પ્રકારે કહેવાયેલા હૃષીકેશ શ્રીકૃષ્ણચંદ્રે બન્ને સેનાઓની મધ્યમાં ભીષ્મ અને દ્રોણાચાર્યની તેમજ સમસ્ત રાજાઓની સામે ઉત્તમ રથને ઊભો રાખીને
1.24 writeup
ભીષ્મદ્રોણપ્રમુખતઃ(સ્), સર્વેષાં(ઞ્) ચ મહીક્ષિતામ્।
ઉવાચ પાર્થ પશ્યૈતાન્, સમવેતાન્કુરૂનિતિ॥૧.૨૫॥
આ પ્રમાણે કહ્યું, “હે પાર્થ! યુદ્ધ માટે એકઠા થયેલા આ કોરવોને જો.”
વિવેચન
અહી એક શબ્દ છે ગુડાકેશ. એની સંધિ થાય गुडाक + ईश. આના બે અર્થ થાય છે, એક તો ગુડા કેશ એટલે વાંકળીયા વાળ વાળો, અર્જુન વાંકળીયા વાળ વાળો હતો. ગુડાક એટલેએ નિદ્રા. જેણે નિદ્રાને જીતી લીધી છે તેને ગુંડાકેશ કહે છે. ઇતિહાસમાં બે વ્યક્તિ એવા છે જેમણે નિદ્રા પર વિજય પ્રાપ્ત કરી હોય.
એક અર્જુન. જ્યારે દિવ્યાસ્ત્ર પ્રાપ્ત કરવા હતા ત્યારે જે તપસ્યા કરવાની હતી તેમાં નિદ્રાનો ત્યાગ કરવાનો આવશ્યક હતો. હવે વિના સુએ તપસ્યા કઈ રીતે કરવી? ૬ મહિના સુધી અર્જુન નદી કિનારે એક ઝાડની ડાળી પર બેસતો, જેવી તેને નીંદર આવતી કે તે નદીમાં પડી જતો, ફરી એ ઝાડની ડાળી પર બેસતો, જેમ નીંદર આવતી પડી જતો. ફરી ફરી એ જ ક્રિયા કરતો. છ મહિનાની કઠીન તપસ્યા પછી અર્જુને તેની નિદ્રા પર વિજય પ્રાપ્ત કરી. પછી તેને એ તપસ્યા કરી જેને કારણે સ્વર્ગમાં જઈ દેવો પાસેથી દિવ્યાસ્ત્ર પ્રાપ્ત કર્યા.
બીજા ગુડાકેશ લક્ષ્મણજી થયા. જ્યારે વનવાસમાં રામજી આરામ કરતા ત્યારે કોઈ વ્યાઘ્ર કે રાક્ષસ ત્યાં ન આવી જાય તે માટે પૂરી રાત વિરાસનમાં બેસી ધનુષ બાણ તાણીને ચોકીદારી કરતાં. ચૌદ વર્ષ સુધી લક્ષમણજી સૂતા નથી. દિવસભર ભગવાનની સેવા કરતા અને રાત્રે વીરાસનમાં બેસી તેમની સુરક્ષા કરતા.
અહીં એક બીજી વિશેષ વાત છે. ભગવાન ઇચ્છત તો રથ સીધો દુર્યોધન કે દુઃશાસન પાસે લઈને ઉભો રાખ્યો હોત. એ બન્નેને જોતા જ અર્જુનનું લોહી ઉકળી જાત અને યુદ્ધ માટે તૈયાર થઈ જાત. પરંતુ ભગવાન એક પરફેક્ટ ડોકટર છે. જ્યારે કોઈને ગૂમડું થઈ જાય અને અંદર પસ જમાં થઈ જાય ત્યારે વ્યક્તિ ડોકટર પાસે જાય છે. ડોકટર તપાસે છે અને ગુમડું પાકી ગયું હોય તો જ ઓપરેશન કરે છે. અને જો ના પાક્યું હોય તો પકાવવાની દવા આપી પહેલા તેને પકાવે છે જેથી ઓપરેશન સારું થાય. કયારેય ડોકટર કાચા ઘાવનો ઈલાજ કરતા નથી. તેને પહેલા પકાવે છે.
અર્જુનનો. હાવભાવ જોઈએ ભગવાન સમજી જાય છે કે અર્જુનના મનમાં યુદ્ધ કરવું કે ન કરવું તે માટેની દ્વિધા છે. એ કારણથી ભગવાન સીધો રથ અર્જુનની જે નબળી કળી છે, અર્જુન જયાં સૌથી વધુ ઢીલો થઇ જાય છે એ જ વાતને પાક્કી કરી નાખવા દ્રોણાચાર્ય અને પિતામહ ભીષ્મની સામે ભગવાને રથ ઉભો રાખ્યો. જ્યારે જ્યારે અર્જુન વિચારતો કે મારે કોની સાથે યુદ્ધ કરવાનું છે ત્યારે ત્યારે આ બન્ને વ્યક્તિ તેની સામે આવી જતા, જેથી તે પૂરી રાત સૂઈ શકતો ન હતો. આ બન્ને માંથી એક એ છે જેણે પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી કે હું અર્જુનને વિશ્વનો સર્વ શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધર બનાવિશ, અને પ્રતિજ્ઞા તેમણે પૂરી કરી બતાવી છે. એ એટલા ઉત્તમ ગુરુ હતા, જેણે અર્જુનને એટલું બધું આપી દીધું. બીજા પિતામહ ભીષ્મ, અર્જુનને અતિ પ્રિય હતા. બધા જ કૌરવો અને પાંડવોમાં ભીષ્મને પણ અર્જુન જ અતિ પ્રિય હતો. બાળપણમાં જ્યારે બધા બાળકો રમીને આવતાં ત્યારે એ મેલા, માટી વાળા કપડાં વાળા અર્જુનને બાથ ભરવા એ સફેદ વસ્ત્રધારી પિતામહ દોડતા આવતા અને અર્જુનનું આલિંગન લઈ તેના કપડા ફરી બદલાવતા. રોજે રોજ અર્જુનને ગળે મળ્યા વગર જવા દેતા નહિ, એટલો અર્જુન પ્રત્યે તેમનો સ્નેહ હતો. જે પિતામહે મને આટલો પ્રેમ કર્યો તે પિતામહ ઉપર હું કઈ રીતે બાણ ચલાવું. આવો નિરંતર વિચાર અર્જુનના મનમાં ચાલતા હતા. આ પહેલા પણ અર્જુને પિતામહ ભીષ્મ અને આચાર્ય દ્રોણ સાથે યુદ્ધ તો કર્યા હતા, પરંતુ આ યુધ્ધમાં કાં તો એ જીવિત રહેવાના હતા કાં અર્જુન જીવિત રહેવાનો હતો એ નિશ્ચિત હતું. આ કારણે અર્જુન ઢીલો પડી ગયો હતો. અર્જુન બધાને જોઈ રહ્યો છે ત્યારે તેનો મોહ પિતામહ અને આચાર્ય પર વિશેષ હતો, પરંતુ એ બહાને એ બધાને યાદ કરતો હતો.
અહી એક શબ્દ છે ગુડાકેશ. એની સંધિ થાય गुडाक + ईश. આના બે અર્થ થાય છે, એક તો ગુડા કેશ એટલે વાંકળીયા વાળ વાળો, અર્જુન વાંકળીયા વાળ વાળો હતો. ગુડાક એટલેએ નિદ્રા. જેણે નિદ્રાને જીતી લીધી છે તેને ગુંડાકેશ કહે છે. ઇતિહાસમાં બે વ્યક્તિ એવા છે જેમણે નિદ્રા પર વિજય પ્રાપ્ત કરી હોય.
એક અર્જુન. જ્યારે દિવ્યાસ્ત્ર પ્રાપ્ત કરવા હતા ત્યારે જે તપસ્યા કરવાની હતી તેમાં નિદ્રાનો ત્યાગ કરવાનો આવશ્યક હતો. હવે વિના સુએ તપસ્યા કઈ રીતે કરવી? ૬ મહિના સુધી અર્જુન નદી કિનારે એક ઝાડની ડાળી પર બેસતો, જેવી તેને નીંદર આવતી કે તે નદીમાં પડી જતો, ફરી એ ઝાડની ડાળી પર બેસતો, જેમ નીંદર આવતી પડી જતો. ફરી ફરી એ જ ક્રિયા કરતો. છ મહિનાની કઠીન તપસ્યા પછી અર્જુને તેની નિદ્રા પર વિજય પ્રાપ્ત કરી. પછી તેને એ તપસ્યા કરી જેને કારણે સ્વર્ગમાં જઈ દેવો પાસેથી દિવ્યાસ્ત્ર પ્રાપ્ત કર્યા.
બીજા ગુડાકેશ લક્ષ્મણજી થયા. જ્યારે વનવાસમાં રામજી આરામ કરતા ત્યારે કોઈ વ્યાઘ્ર કે રાક્ષસ ત્યાં ન આવી જાય તે માટે પૂરી રાત વિરાસનમાં બેસી ધનુષ બાણ તાણીને ચોકીદારી કરતાં. ચૌદ વર્ષ સુધી લક્ષમણજી સૂતા નથી. દિવસભર ભગવાનની સેવા કરતા અને રાત્રે વીરાસનમાં બેસી તેમની સુરક્ષા કરતા.
અહીં એક બીજી વિશેષ વાત છે. ભગવાન ઇચ્છત તો રથ સીધો દુર્યોધન કે દુઃશાસન પાસે લઈને ઉભો રાખ્યો હોત. એ બન્નેને જોતા જ અર્જુનનું લોહી ઉકળી જાત અને યુદ્ધ માટે તૈયાર થઈ જાત. પરંતુ ભગવાન એક પરફેક્ટ ડોકટર છે. જ્યારે કોઈને ગૂમડું થઈ જાય અને અંદર પસ જમાં થઈ જાય ત્યારે વ્યક્તિ ડોકટર પાસે જાય છે. ડોકટર તપાસે છે અને ગુમડું પાકી ગયું હોય તો જ ઓપરેશન કરે છે. અને જો ના પાક્યું હોય તો પકાવવાની દવા આપી પહેલા તેને પકાવે છે જેથી ઓપરેશન સારું થાય. કયારેય ડોકટર કાચા ઘાવનો ઈલાજ કરતા નથી. તેને પહેલા પકાવે છે.
અર્જુનનો. હાવભાવ જોઈએ ભગવાન સમજી જાય છે કે અર્જુનના મનમાં યુદ્ધ કરવું કે ન કરવું તે માટેની દ્વિધા છે. એ કારણથી ભગવાન સીધો રથ અર્જુનની જે નબળી કળી છે, અર્જુન જયાં સૌથી વધુ ઢીલો થઇ જાય છે એ જ વાતને પાક્કી કરી નાખવા દ્રોણાચાર્ય અને પિતામહ ભીષ્મની સામે ભગવાને રથ ઉભો રાખ્યો. જ્યારે જ્યારે અર્જુન વિચારતો કે મારે કોની સાથે યુદ્ધ કરવાનું છે ત્યારે ત્યારે આ બન્ને વ્યક્તિ તેની સામે આવી જતા, જેથી તે પૂરી રાત સૂઈ શકતો ન હતો. આ બન્ને માંથી એક એ છે જેણે પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી કે હું અર્જુનને વિશ્વનો સર્વ શ્રેષ્ઠ ધનુર્ધર બનાવિશ, અને પ્રતિજ્ઞા તેમણે પૂરી કરી બતાવી છે. એ એટલા ઉત્તમ ગુરુ હતા, જેણે અર્જુનને એટલું બધું આપી દીધું. બીજા પિતામહ ભીષ્મ, અર્જુનને અતિ પ્રિય હતા. બધા જ કૌરવો અને પાંડવોમાં ભીષ્મને પણ અર્જુન જ અતિ પ્રિય હતો. બાળપણમાં જ્યારે બધા બાળકો રમીને આવતાં ત્યારે એ મેલા, માટી વાળા કપડાં વાળા અર્જુનને બાથ ભરવા એ સફેદ વસ્ત્રધારી પિતામહ દોડતા આવતા અને અર્જુનનું આલિંગન લઈ તેના કપડા ફરી બદલાવતા. રોજે રોજ અર્જુનને ગળે મળ્યા વગર જવા દેતા નહિ, એટલો અર્જુન પ્રત્યે તેમનો સ્નેહ હતો. જે પિતામહે મને આટલો પ્રેમ કર્યો તે પિતામહ ઉપર હું કઈ રીતે બાણ ચલાવું. આવો નિરંતર વિચાર અર્જુનના મનમાં ચાલતા હતા. આ પહેલા પણ અર્જુને પિતામહ ભીષ્મ અને આચાર્ય દ્રોણ સાથે યુદ્ધ તો કર્યા હતા, પરંતુ આ યુધ્ધમાં કાં તો એ જીવિત રહેવાના હતા કાં અર્જુન જીવિત રહેવાનો હતો એ નિશ્ચિત હતું. આ કારણે અર્જુન ઢીલો પડી ગયો હતો. અર્જુન બધાને જોઈ રહ્યો છે ત્યારે તેનો મોહ પિતામહ અને આચાર્ય પર વિશેષ હતો, પરંતુ એ બહાને એ બધાને યાદ કરતો હતો.
મહાભારતનું આ પાત્ર ભીષ્મ અત્યંત પવિત્ર છે, જેને માટે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણ ભક્તની લાજ રાખવાં પોતે લીધેલા વચનને તોડે છે. યુદ્ધમાં ભગવાને નિયમ લીધો હતો કે તે શસ્ત્ર હાથમાં નહીં લે અને બીજી બાજુ પિતામહ ભીષ્મે પણ નક્કી કર્યું કે હું આ યશોદા નંદનથી હથિયાર ના ઉપાડાવું તો હું ગંગા પુત્ર ભીષ્મ નહીં. મહાભારતના યુદ્ધમાં દસમાં દિવસે અર્જુન અને ભીષ્મનું યુદ્ધ શરૂ થયું ત્યારે સવારથી ભગવાન અર્જુનની પાછળ પડ્યા હતા. અર્જુન તારા હાથમાં તો કોઈ દમ જ નથી દેખાતો, તું એ બુઢ્ઢાને હરાવી જ નથી શકતો. તું ઠીકથી બાણ નથી ચલાવતો. ભગવાન જેટલી વાર અર્જુનને કહે એટલી વાર અર્જુન વધુ તીવ્રતાથી યુદ્ધ કરતો હતો. પરંતુ ભીષ્મ તો ભીષ્મ છે, તે અર્જુનના બધા બાણને કાપી નાંખતા હતા. અર્જુન ચિંતિત થઈ ગયો એક બાજુથી ભીષ્મ પિતામહના બાણ અને બીજી બાજુથી ભગવાન કૃષ્ણના વાક્ બાણ. હવે તારાથી કઈ નહીં થાય અર્જુન મારે જ કઈક કરવું પડશે, એમ બોલતા બોલતા ભગવાન રથથી કુદ્યા, અર્જુન તો બાઘો થઈ ગયો, ભગવાનને રોકવાની કોશિશ કરવા લાગ્યો. ત્યાં તો બાજુમાં પડેલા તૂટેલા રથનું પૈડું લઈ ભગવાન, પિતામહ ભીષ્મ પાછળ દોડ્યા. ભીષ્મ પિતામહે આ જોયું કે ભગવાન શ્રીકૃષ્ણનું હાથમાં પૈડું લઈ આવી રહ્યા છે અને તે તુરંત રથની નીચે ઉતરી ભગવાનને દંડવત પ્રણામ કર્યા. ભીષ્મે કહ્યું "આપને કોણ હરાવી શકે કેશવ! આપનાં હાથથી માર્યો જાઉ તો મારુ જીવન ધન્ય થઈ જાય, આપનાં આ સ્વરૂપને જોવાની આકાંક્ષા હતી અને મને વિશ્વાસ હતો કે મારી પ્રતિજ્ઞાને આપ ટાળશો નહીં. લોકોએ મને કહ્યું કે આપ મુક્ત છો, મે આપને આવી પ્રતિજ્ઞા લઈને આપને સંકટમાં નાખી દીધા કેશવ! પરંતુ આપે મારી લાજ રાખી."
जिनकी केवल कृपा दृष्टि से,
सकल विश्व को पलते देखा ।
उसको गोकुल के माखन पर,
सौ-सौ बार मचलते देखा ॥
जिनका ध्यान बिरंची शम्भू,
सनकादिक न सँभालते देखा ।
उसको बाल सखा मंडल में,
लेकर गेंद उछालते देखा ॥
जिनके चरण कमल कमला के,
करतल से ना निकलते देखा ।
उसको गोकुल की गलियों में,
कंटक पथ पर चलते देखा ॥
जिनकी वक्र भृकुटी के भय से,
सागर सप्त उबलते देखा ।
उसको माँ यशोदा के भय से,
अश्रु बिंदु दृग ढलते देखा ॥
https://drive.google.com/file/d/1fT5tD4N8WmSQ6275CA_qZJ8dfvAIF69G/view?usp=drivesdk
તત્રાપશ્યત્સ્થિતાન્પાર્થઃ(ફ્), પિતૄનથ પિતામહાન્।
આચાર્યાન્માતુલાન્ભ્રાતૄન્, પુત્રાન્પૌત્રાન્સખીંસ્તથા॥૧.૨૬॥
ત્યાં પૃથાપુત્ર અર્જુને એ બન્ને સેનાઓમાં રહેલા વડીલો, કાકાઓ, પિતામહો, ગુરુઓ, મામાઓ, ભાઈઓ, પુત્રો, પૌત્રો, મિત્રો, સસરાઓ તેમજ સુહૃદોને જ જોયા.
1.26 writeup
શ્વશુરાન્સુહૃદશ્ચૈવ, સેનયોરુભયોરપિ।
તાન્સમીક્ષ્ય સ કૌન્તેયઃ(સ્), સર્વાન્બન્ધૂનવસ્થિતાન્॥૧.૨૭॥
તે ઉપસ્થિત સઘળા બાંધવોને જોઈને એ કુન્તીપુત્ર અર્જુન અત્યંત કરુણાથી ઘેરાઈને વિષાદ કરતાં આ વચનો બોલ્યા.
વિવેચન
અર્જુને તેના બધા સગા તથા મિત્રોને જોયા.
અર્જુને તેના બધા સગા તથા મિત્રોને જોયા.
કૃપયા પરયાવિષ્ટો, વિષીદન્નિદમબ્રવીત્।
અર્જુન ઉવાચ
દૃષ્ટ્વેમં(મ્) સ્વજનં(ઙ્) કૃષ્ણ, યુયુત્સું(મ્) સમુપસ્થિતમ્॥૧.૨૮॥
અર્જુન બોલ્યા : હે કૃષ્ણ! યુદ્ધક્ષેત્રમાં ઊભેલા યુદ્ધ કરવા ઇચ્છતા આ સ્વજન-સમુદાયને જોઈને મારાં અંગો શિથિલ થઈ રહ્યાં છે,
વિવેચન
અત્યંત કરુણાથી યુક્ત અર્જુને આ વચન કહ્યા.
અત્યંત કરુણાથી યુક્ત અર્જુને આ વચન કહ્યા.
સીદન્તિ મમ ગાત્રાણિ, મુખં(ઞ્) ચ પરિશુષ્યતિ।
વેપથુશ્ચ શરીરે મે, રોમહર્ષશ્ચ જાયતે॥૧.૨૯॥
મોં સુકાઈ રહ્યું છે તથા મારા શરીરમાં કંપ અને રોમાંચ થઈ રહ્યો છે.
વિવેચન
હે કેશવ, આ બધાંને જોઈ મારું મન અત્યંત વ્યાકુળ થઈ ગયું છે. મારા અંગો શિથિલ થઈ રહ્યા છે, મો સુકાઈ રહ્યું છે તથા મારા શરીરમાં કંપન થઈ રહ્યું છે.
આપણને પણ ક્યારેક આવું થઈ જાય છે જયારે ખૂબ ટેન્શનમાં આપણે હોઈએ, ત્યારે મોઢું સુકાઈ જાય છે, કોઈ આપણને પાણી પીવડાવે છે.
હે કેશવ, આ બધાંને જોઈ મારું મન અત્યંત વ્યાકુળ થઈ ગયું છે. મારા અંગો શિથિલ થઈ રહ્યા છે, મો સુકાઈ રહ્યું છે તથા મારા શરીરમાં કંપન થઈ રહ્યું છે.
આપણને પણ ક્યારેક આવું થઈ જાય છે જયારે ખૂબ ટેન્શનમાં આપણે હોઈએ, ત્યારે મોઢું સુકાઈ જાય છે, કોઈ આપણને પાણી પીવડાવે છે.
ગાણ્ડીવં(મ્) સ્રંસતે હસ્તાત્, ત્વક્ચૈવ પરિદહ્યતે।
ન ચ શક્નોમ્યવસ્થાતું(મ્), ભ્રમતીવ ચ મે મનઃ॥૧.૩૦॥
હાથમાંથી ગાંડીવ ધનુષ સરી રહ્યું છે, ચામડી પણ ઘણી બળી રહી છે તથા મારું મન જાણે ભમે છે, માટે હું ઊભો રહેવાને પણ સમર્થ નથી.
વિવેચન
એવું જ નથી કેશવ! આ અવસ્થા થોડી વિચિત્ર છે, મારા હાથમાંથી ગાંડીવ સરકી રહ્યું છે. મારી પૂરી ત્વચામાં બળતરા થઈ રહી છે. મારું મન ભ્રમિત થઈ રહ્યું છે. હું ઊભો પણ રહી શકતો નથી. ભગવાન સિવાય બીજું કોઈ હોત તો થોડા ટેન્શનમાં આવી જાત, યુધ્ધના સમય મુખ્ય વ્યક્તિ આમ બોલે તો કોઈપણ ચિંતિત થઈ જાય. પરંતુ ભગવાન તો હસી રહ્યા હતા. અર્જુન આગળ બોલવાનું શરૂ કરે છે તેમાં ભગવાન વધુ ધ્યાન આપતા નથી.
એક વાર એક ન્યાયાધીશ હોય છે. તેમણે જીવનમાં ઘણા લોકોને સજા આપી હતી, બહુ જ સીધા જજ હતા, સાત લોકોને ફાંસી પણ આપી હતી. સંયોગની વાત એવી થઈ કે તેના પુત્રના હાથથી કોઇની હત્યા થઈ ગઈ. નિયમ એવો છે કે જો જજના સંબંધીનાં હાથે જો કોઈ અપરાધ થયો હોય તો તેનો કેસ એ જજની અદાલતમાં ન જાય પરંતુ બીજી અદાલતમાં જાય. બધા સાક્ષી એવા છે કે આ કેસમાં ફાંસીની સજા નિશ્ચિત છે. જજ સાહેબે વિચાર કર્યો કે શું કરી શકાય. એ હાઈ કોર્ટના સિનિયર જજ હોવાને કારણે તેમણે તુરંત જજોની એક કમિટી બનાવી અને તેમાં એક પ્રસ્તાવ રાખ્યો કે મૃત્યું દંડનો કાયદો ખોટો કાયદો છે એવા કાયદા કરતાં વ્યક્તિને સુધારી શકાય. અપરાધને બંધ કરવાનો છે, અપરાધીને સજા આપી શું થવાનું છે! આવું સુંદર સુંદર લખી એક ડ્રાફ્ટ તૈયાર કરાવ્યો અને બધાં સાથી જજોની તેમાં સહી કરાવી કાનૂન મંત્રાલયમાં આ ડ્રાફ્ટ મોકલી દીધો. કાનૂન મંત્રી પાસે આ પત્ર પહોંચતા તેમણે પહેલા બધી તપાસ કરાવી ત્યારે રિપોર્ટ આવી કે જજ સાહેબનો દીકરો ફાંસી મળવાની નજીક છે, એટલે કાનૂન મંત્રીએ તુરંત તેમને પત્ર લખ્યો કે આપની બધી વાતો સુયોગ્ય છે પરંતુ આ સમયે આપના આ તર્ક કોઈ કામનાં નથી કારણ કે આ તર્ક પાછળ આપની જે ઈચ્છા છે તે શુદ્ધ નથી. આપનો પુત્ર ફાંસીની નજીક છે ત્યારે આપને આ વાત યાદ આવે છે પરંતુ સાત લોકોને જ્યારે ફાંસી આપી હતી ત્યારે આપની આ કરુણા ક્યાં ગઈ હતી?
અર્જુનની વાત પણ ભગવાન આ રીતે જ એટલે સાંભળે છે કે આ પહેલા પણ અર્જુન તે યુદ્ધ કર્યા છે તેમાં પણ કેટલીય સ્ત્રીઓ વિધવા થઈ હતી. ભગવાન આ બધુ સમજતા હતાં એટલે માત્ર અર્જુનની વાતને સાંભળતા હતા, ધ્યાન આપતા ના હતા.
એવું જ નથી કેશવ! આ અવસ્થા થોડી વિચિત્ર છે, મારા હાથમાંથી ગાંડીવ સરકી રહ્યું છે. મારી પૂરી ત્વચામાં બળતરા થઈ રહી છે. મારું મન ભ્રમિત થઈ રહ્યું છે. હું ઊભો પણ રહી શકતો નથી. ભગવાન સિવાય બીજું કોઈ હોત તો થોડા ટેન્શનમાં આવી જાત, યુધ્ધના સમય મુખ્ય વ્યક્તિ આમ બોલે તો કોઈપણ ચિંતિત થઈ જાય. પરંતુ ભગવાન તો હસી રહ્યા હતા. અર્જુન આગળ બોલવાનું શરૂ કરે છે તેમાં ભગવાન વધુ ધ્યાન આપતા નથી.
એક વાર એક ન્યાયાધીશ હોય છે. તેમણે જીવનમાં ઘણા લોકોને સજા આપી હતી, બહુ જ સીધા જજ હતા, સાત લોકોને ફાંસી પણ આપી હતી. સંયોગની વાત એવી થઈ કે તેના પુત્રના હાથથી કોઇની હત્યા થઈ ગઈ. નિયમ એવો છે કે જો જજના સંબંધીનાં હાથે જો કોઈ અપરાધ થયો હોય તો તેનો કેસ એ જજની અદાલતમાં ન જાય પરંતુ બીજી અદાલતમાં જાય. બધા સાક્ષી એવા છે કે આ કેસમાં ફાંસીની સજા નિશ્ચિત છે. જજ સાહેબે વિચાર કર્યો કે શું કરી શકાય. એ હાઈ કોર્ટના સિનિયર જજ હોવાને કારણે તેમણે તુરંત જજોની એક કમિટી બનાવી અને તેમાં એક પ્રસ્તાવ રાખ્યો કે મૃત્યું દંડનો કાયદો ખોટો કાયદો છે એવા કાયદા કરતાં વ્યક્તિને સુધારી શકાય. અપરાધને બંધ કરવાનો છે, અપરાધીને સજા આપી શું થવાનું છે! આવું સુંદર સુંદર લખી એક ડ્રાફ્ટ તૈયાર કરાવ્યો અને બધાં સાથી જજોની તેમાં સહી કરાવી કાનૂન મંત્રાલયમાં આ ડ્રાફ્ટ મોકલી દીધો. કાનૂન મંત્રી પાસે આ પત્ર પહોંચતા તેમણે પહેલા બધી તપાસ કરાવી ત્યારે રિપોર્ટ આવી કે જજ સાહેબનો દીકરો ફાંસી મળવાની નજીક છે, એટલે કાનૂન મંત્રીએ તુરંત તેમને પત્ર લખ્યો કે આપની બધી વાતો સુયોગ્ય છે પરંતુ આ સમયે આપના આ તર્ક કોઈ કામનાં નથી કારણ કે આ તર્ક પાછળ આપની જે ઈચ્છા છે તે શુદ્ધ નથી. આપનો પુત્ર ફાંસીની નજીક છે ત્યારે આપને આ વાત યાદ આવે છે પરંતુ સાત લોકોને જ્યારે ફાંસી આપી હતી ત્યારે આપની આ કરુણા ક્યાં ગઈ હતી?
અર્જુનની વાત પણ ભગવાન આ રીતે જ એટલે સાંભળે છે કે આ પહેલા પણ અર્જુન તે યુદ્ધ કર્યા છે તેમાં પણ કેટલીય સ્ત્રીઓ વિધવા થઈ હતી. ભગવાન આ બધુ સમજતા હતાં એટલે માત્ર અર્જુનની વાતને સાંભળતા હતા, ધ્યાન આપતા ના હતા.
નિમિત્તાનિ ચ પશ્યામિ, વિપરીતાનિ કેશવ।
ન ચ શ્રેયોઽનુપશ્યામિ, હત્વા સ્વજનમાહવે॥૧.૩૧॥
હે કેશવ! હું તો લક્ષણો પણ અવળાં જ જોઉં છું અને યુદ્ધમાં સ્વજનોને મારીને કલ્યાણ પણ નથી જોતો.
વિવેચન
હે કેશવ! મને તો લક્ષણો પણ અવળાં લાગે છે અને યુદ્ધમાં સ્વજનોને મારીને હું કલ્યાણ પણ નથી જોતો.
જ્યારે આપણે અંદરથી આપણને નબળા સમજીએ ત્યારે આપણને આપનું શરીર નબળું લાગવા માંડે છે. જેઓ નબળાં મનન હોય તેમને ૯૯ ડિગ્રી તાવ આવે તો તે પલંગ પકડી લે છે અને કોઈ તો ૧૦૧ ડિગ્રી તાવમાં પણ ઓફિસ ચાલ્યા જાય છે. કોઈ કહે કે તમારું શરીર ગરમ લાગે છે તો કહેશે કે હા એ પછી જોઈશું, પહેલા કામ પૂરું કરી લઇએ. અર્જુનનું અત્યારે માં નબળું પડી ગયું છે એટલે તેની આ સ્થિતિ છે એ ભગવાન સમજતા હતા.
હે કેશવ! મને તો લક્ષણો પણ અવળાં લાગે છે અને યુદ્ધમાં સ્વજનોને મારીને હું કલ્યાણ પણ નથી જોતો.
જ્યારે આપણે અંદરથી આપણને નબળા સમજીએ ત્યારે આપણને આપનું શરીર નબળું લાગવા માંડે છે. જેઓ નબળાં મનન હોય તેમને ૯૯ ડિગ્રી તાવ આવે તો તે પલંગ પકડી લે છે અને કોઈ તો ૧૦૧ ડિગ્રી તાવમાં પણ ઓફિસ ચાલ્યા જાય છે. કોઈ કહે કે તમારું શરીર ગરમ લાગે છે તો કહેશે કે હા એ પછી જોઈશું, પહેલા કામ પૂરું કરી લઇએ. અર્જુનનું અત્યારે માં નબળું પડી ગયું છે એટલે તેની આ સ્થિતિ છે એ ભગવાન સમજતા હતા.
ન કાઙ્ક્ષે વિજયં(ઙ્) કૃષ્ણ, ન ચ રાજ્યં(મ્) સુખાનિ ચ।
કિં(ન્) નો રાજ્યેન ગોવિન્દ, કિં(મ્) ભોગૈર્જીવિતેન વા॥૧.૩૨॥
હે કૃષ્ણ! હું ન તો વિજય ઇચ્છું છું કે ન તો રાજ્ય, કે ન સુખ પણ; હે ગોવિંદ! અમારે આવા રાજ્યનું શું પ્રયોજન? અથવા આવા ભોગો અને જીવનથી પણ અમને શો લાભ?
વિવેચન
જીવનભર અર્જુને તપસ્યા કરી કરી દેવતાઓ પાસે શસ્ત્રો માંગ્યા છે, માત્ર આ ધરતીનાં જ નહીં દેવલોકના પણ શસ્ત્રો માંગ્યા છે કારણ કે તેને સર્વદા વિજયી થવું હતું તો વિજયનો અર્જુન સૌથી મોટો અભિલાષી છે. પરંતુ જ્યારે મનુષ્ય આવી સ્થિતિમાં આવે છે ત્યારે તેની બધી વાતો પણ ઢંગ વગરની થઈ જાય છે. અને કહે છે "મને તો વિજય જેવું કઈ છે જ નહીં."
જીવનભર અર્જુને તપસ્યા કરી કરી દેવતાઓ પાસે શસ્ત્રો માંગ્યા છે, માત્ર આ ધરતીનાં જ નહીં દેવલોકના પણ શસ્ત્રો માંગ્યા છે કારણ કે તેને સર્વદા વિજયી થવું હતું તો વિજયનો અર્જુન સૌથી મોટો અભિલાષી છે. પરંતુ જ્યારે મનુષ્ય આવી સ્થિતિમાં આવે છે ત્યારે તેની બધી વાતો પણ ઢંગ વગરની થઈ જાય છે. અને કહે છે "મને તો વિજય જેવું કઈ છે જ નહીં."
યેષામર્થે કાઙ્ક્ષિતં(ન્) નો, રાજ્યં(મ્) ભોગાઃ(સ્) સુખાનિ ચ।
ત ઇમેઽવસ્થિતા યુદ્ધે, પ્રાણાંસ્ત્યક્ત્વા ધનાનિ ચ॥૧.૩૩॥
અમે જેમના માટે રાજ્ય, ભોગ અને સુખો ઇચ્છીએ છીએ, તે જ આ બધા લોકો તો ધન અને જીવવાની આશા જતી કરીને યુદ્ધમાં ઊભા છે!
વિવેચન
અમે જેમના માટે રાજ્યની ઈચ્છા રાખતા હતા એ બધા તો સામે યુધ્ધમાં ઊભા છે તો અમે કોના માટે આ રાજ્યની ઈચ્છા રાખીએ.
જો આ સદગુરુ દ્વારા અમને કહેવામાં આવેલા વિવેચન સિવાય જો તમે કેવળ ગીતા વાંચશો તો લગભગ લોકોને અર્જુનની કહેલી આ વાતો ૧૦૦ % સાચી લાગશે અને એવું લાગશે કે શા માટે ભગવાન કૃષ્ણ અર્જુનને ભળકાવી રહ્યા છે? પરંતુ ભગવાનને ખબર છે કે તર્ક દેવાનો સમય કયો છે, તેની ભાવના શું છે?
અમે જેમના માટે રાજ્યની ઈચ્છા રાખતા હતા એ બધા તો સામે યુધ્ધમાં ઊભા છે તો અમે કોના માટે આ રાજ્યની ઈચ્છા રાખીએ.
જો આ સદગુરુ દ્વારા અમને કહેવામાં આવેલા વિવેચન સિવાય જો તમે કેવળ ગીતા વાંચશો તો લગભગ લોકોને અર્જુનની કહેલી આ વાતો ૧૦૦ % સાચી લાગશે અને એવું લાગશે કે શા માટે ભગવાન કૃષ્ણ અર્જુનને ભળકાવી રહ્યા છે? પરંતુ ભગવાનને ખબર છે કે તર્ક દેવાનો સમય કયો છે, તેની ભાવના શું છે?
આચાર્યાઃ(ફ્) પિતરઃ(ફ્) પુત્રાઃ(સ્), તથૈવ ચ પિતામહાઃ।
માતુલાઃ(શ્) શ્વશુરાઃ(ફ્) પૌત્રાઃ(શ્), શ્યાલાઃ(સ્) સમ્બન્ધિનસ્તથા॥૧.૩૪॥
અહીં ગુરુજનો, વડીલો, પુત્રો તેમજ દાદા, મામા, સસરા, પૌત્રો, સાળા તથા બીજા બધા સંબંધીઓ જ છ.
વિવેચન
અહીં ગુરુજનો, વડીલો, પુત્રો તેમજ દાદા, મામા, સસરા, પૌત્રો, સાળા તથા બીજા બધા સંબંધીઓ જ છે.
અહીં ગુરુજનો, વડીલો, પુત્રો તેમજ દાદા, મામા, સસરા, પૌત્રો, સાળા તથા બીજા બધા સંબંધીઓ જ છે.
એતાન્ન હન્તુમિચ્છામિ, ઘ્નતોઽપિ મધુસૂદન।
અપિ ત્રૈલોક્યરાજ્યસ્ય, હેતોઃ(ખ્) કિં(ન્) નુ મહીકૃતે॥૧.૩૫॥
હે મધુસૂદન! હું હણાઉં છતાં પણ અથવા ત્રણે લોકનું રાજ્ય મેળવવા માટે પણ હું આ બધાને હણવા નથી ઇચ્છતો, તો પછી પૃથ્વી માટે તો કહેવું જ શું?
વિવેચન
આપ મને ત્રણેય લોકોનું રાજ્ય આપી દો તો પણ મને યુદ્ધ કરવાની ઈચ્છા નથી.
આપ મને ત્રણેય લોકોનું રાજ્ય આપી દો તો પણ મને યુદ્ધ કરવાની ઈચ્છા નથી.
નિહત્ય ધાર્તરાષ્ટ્રાન્નઃ(ખ્), કા પ્રીતિઃ(સ્) સ્યાજ્જનાર્દન।
પાપમેવાશ્રયેદસ્માન્, હત્વૈતાનાતતાયિનઃ॥૧.૩૬॥
હે જનાર્દન ! ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રોને હણીને અમને કયો આનંદ મળશે? આ આતતાયીઓને હણીને તો અમને પાપ જ લાગશે.
વિવેચન
હે કેશવ! આ ધૃતરાષ્ટ્રનાં પુત્રોને મારીને અમને શો લાભ થશે? આ આતતાયીઓ છે પરંતુ આ આતતાયીઓને મારીને અમને પાપ જ લાગશે.
અર્જુને આ જે વાત કરી તેમાં મોટી ગડબડ છે, કારણ કે અર્જુન ધર્મ શાસ્ત્રોનો જ્ઞાતા છે અને આતતાયીઓને મારવું એ ક્ષત્રિયોનો ધર્મ છે. તેનાથી પુણ્યની પ્રાપ્તિ થાય પાપની નહીં. આપણે ત્યાં આતંકવાદીઓને આતતાયી સમજવા જોઈએ. છ લોકોને આતતાયી કહ્યા છે.
૧) જે કોઈનાં ઘરમાં આગ લગાવે.
૨) જે કોઈને વિષ પીવડાવે.
૩) જે શસ્ત્રોથી ઘાત કરે.
૪) જે કોઈનું ધન હરણ કરી લે.
૫) જે કોઇની જમીન હડપી લે. અને
૬) જે કોઇની સ્ત્રીનું હરણ કરી લે.
આવા છ લોકોને આતતાયી કહ્યાં છે. દુર્યોધન છ એ છ નો અપરાધી છે. આવા આતતાયીને મારવું કેમ અયોગ્ય છે? ભગવાન મનમાં કહે છે અર્જુન તું ધર્મ શાસ્ત્રને જાણે છે તો પણ આવી વાત કરે છે એમ વિચારી વધું હસે છે. ત્યારે અર્જુનને લાગ્યું કે મારુ કોઈ લૉજિક કામ જ નથી કરતું; ત્યારે અર્જુન આગળ કહે છે,
હે કેશવ! આ ધૃતરાષ્ટ્રનાં પુત્રોને મારીને અમને શો લાભ થશે? આ આતતાયીઓ છે પરંતુ આ આતતાયીઓને મારીને અમને પાપ જ લાગશે.
અર્જુને આ જે વાત કરી તેમાં મોટી ગડબડ છે, કારણ કે અર્જુન ધર્મ શાસ્ત્રોનો જ્ઞાતા છે અને આતતાયીઓને મારવું એ ક્ષત્રિયોનો ધર્મ છે. તેનાથી પુણ્યની પ્રાપ્તિ થાય પાપની નહીં. આપણે ત્યાં આતંકવાદીઓને આતતાયી સમજવા જોઈએ. છ લોકોને આતતાયી કહ્યા છે.
૧) જે કોઈનાં ઘરમાં આગ લગાવે.
૨) જે કોઈને વિષ પીવડાવે.
૩) જે શસ્ત્રોથી ઘાત કરે.
૪) જે કોઈનું ધન હરણ કરી લે.
૫) જે કોઇની જમીન હડપી લે. અને
૬) જે કોઇની સ્ત્રીનું હરણ કરી લે.
આવા છ લોકોને આતતાયી કહ્યાં છે. દુર્યોધન છ એ છ નો અપરાધી છે. આવા આતતાયીને મારવું કેમ અયોગ્ય છે? ભગવાન મનમાં કહે છે અર્જુન તું ધર્મ શાસ્ત્રને જાણે છે તો પણ આવી વાત કરે છે એમ વિચારી વધું હસે છે. ત્યારે અર્જુનને લાગ્યું કે મારુ કોઈ લૉજિક કામ જ નથી કરતું; ત્યારે અર્જુન આગળ કહે છે,
તસ્માન્નાર્હા વયં(મ્) હન્તું(ન્), ધાર્તરાષ્ટ્રાન્સ્વબાન્ધવાન્।
સ્વજનં(મ્) હિ કથં(મ્) હત્વા, સુખિનઃ(સ્) સ્યામ માધવ॥૧.૩૭॥
માટે હે માધવ! પોતાના જ બાંધવ ધૃતરાષ્ટ્ર પુત્રોને હણવા માટે અમે યોગ્ય નથી પોતાના જ સ્વજનોને હણીને અમે કેમ સુખી થઈશું ?
વિવેચન
અરે માધવ! આ આપણાં જ બાંધવ છે, આપણાં જ પરિવારના લોકો છે. આપણાં લોકોને થોડી મરાય! આપણાં કુટુંબીજનોને મારી આપણે કઈ રીતે સુખી થઈ શકીએ છીએ?
અરે માધવ! આ આપણાં જ બાંધવ છે, આપણાં જ પરિવારના લોકો છે. આપણાં લોકોને થોડી મરાય! આપણાં કુટુંબીજનોને મારી આપણે કઈ રીતે સુખી થઈ શકીએ છીએ?
યદ્યપ્યેતે ન પશ્યન્તિ, લોભોપહતચેતસઃ।
કુલક્ષયકૃતં(ન્) દોષં(મ્), મિત્રદ્રોહે ચ પાતકમ્॥૧.૩૮॥
જોકે લોભને લીધે ભ્રષ્ટ ચિત્ત થયેલા આ લોકો કુળના નાશથી ઉત્પન્ન થતા દોષ ને તથા મિત્રનો વિરોધ કરવાથી ઉત્પન્ન થતા પાપ ને જોતા નથી; છતાં પણ હે જનાર્દન !
વિવેચન
અર્જુન એટલો મોહિત થઈ ગયો છે કે આ દુર્યોધન અને બીજા પાપીઓની વકાલત કરવા લાગ્યો છે. અને કહે છે આ લોકો લોભી છે એ તો હું જાણું છું તે સિવાય આ લોકો એટલા ખરાબ નથી. માત્ર લોભને કારણે મિત્રોના વિરોધમાં યુદ્ધ કરવા ઊભાં થયા છે. આ લોકો તો પાપી છે પરંતુ આપણે તો સમજું છીએ ને તો આપણે તેમને મારવા માટેનો કેમ વિચાર કરી છીએ. ભગવાન સાંભળતા રહ્યાં અને કોઈ ઉત્તર ન આપ્યો
અર્જુન એટલો મોહિત થઈ ગયો છે કે આ દુર્યોધન અને બીજા પાપીઓની વકાલત કરવા લાગ્યો છે. અને કહે છે આ લોકો લોભી છે એ તો હું જાણું છું તે સિવાય આ લોકો એટલા ખરાબ નથી. માત્ર લોભને કારણે મિત્રોના વિરોધમાં યુદ્ધ કરવા ઊભાં થયા છે. આ લોકો તો પાપી છે પરંતુ આપણે તો સમજું છીએ ને તો આપણે તેમને મારવા માટેનો કેમ વિચાર કરી છીએ. ભગવાન સાંભળતા રહ્યાં અને કોઈ ઉત્તર ન આપ્યો
કથં(ન્) ન જ્ઞેયમસ્માભિઃ(ફ્), પાપાદસ્માન્નિવર્તિતુમ્।
કુલક્ષયકૃતં(ન્) દોષં(મ્) પ્રપશ્યદ્ભિર્જનાર્દન॥૧.૩૯॥
( તો પણ) હે જનાર્દન! કુળ ના નાશ થી ઉત્પન્ન થતાં દોષ ને સારી રીતે જાણનારા અમો એ આ પાપ થી બચવા માટેનો વિચાર કેમ ન કરવો?
1.39 writeup
કુલક્ષયે પ્રણશ્યન્તિ, કુલધર્માઃ(સ્) સનાતનાઃ।
ધર્મે નષ્ટે કુલં(ઙ્) કૃત્સ્નમ્, અધર્મોઽભિભવત્યુત॥૧.૪૦॥
કુળનો નાશ થતાં સનાતન કુળધર્મો નષ્ટ થઇ જાય છે અને ધર્મ નાશ પામતા સમસ્ત કુળમાં પાપ પણ ખૂબ જ ફેલાઈ જાય છે.
વિવેચન
કુળનો નાશ થતાં સનાતન કુળધર્મો નષ્ટ થઇ જાય છે અને ધર્મ નાશ પામતા સમસ્ત કુળમાં પાપ પણ ખૂબ જ ફેલાઈ જાય છે.
કુળનો નાશ થતાં સનાતન કુળધર્મો નષ્ટ થઇ જાય છે અને ધર્મ નાશ પામતા સમસ્ત કુળમાં પાપ પણ ખૂબ જ ફેલાઈ જાય છે.
અધર્માભિભવાત્કૃષ્ણ, પ્રદુષ્યન્તિ કુલસ્ત્રિયઃ।
સ્ત્રીષુ દુષ્ટાસુ વાર્ષ્ણેય, જાયતે વર્ણસઙ્કરઃ॥૧.૪૧॥
હે કૃષ્ણ! પાપ ઘણુ વધી જતાં કુળની સ્ત્રીઓ અત્યંત દૂષિત થઈ જાય છે અને હે વાર્ષ્ણૅય ! જ્યારે સ્ત્રીઓ દૂષિત થાય છે ત્યારે વર્ણસંકર પ્રજા જન્મે છે.
વિવેચન
ઘણા પ્રકારના સંકર હોય છે, કુળસંકર, વર્ણસંકર, ધર્મસંકર, ભાષાસંકર વગેરે. એમાં વર્ણસંકર સૌથી ભયંકર માનવામાં આવે છે. અર્જુને જીવનમાં હજારો લડાઇઓ લડી છે ત્યારે એ વિચાર ન થયો કે હું જેટલા સૈનિકોને મારુ છું તેમની સ્ત્રીઓનું શું થશે? થતું હતું એવું કે જ્યારે સૈનિક યુદ્ધમાં મરી જાય ત્યારે બીજા વર્ણોનાં પુરુષો આ સ્ત્રીઓને ઉપાડી જતાં તેના કારણે જે સંતાનો ઉત્પન્ન થતી હતી તે વર્ણસંકર થતી હતી.
આ બધું સાંભળીને પણ ભગવાન ચૂપ છે.
સઙ્કરો નરકાયૈવ, કુલઘ્નાનાં(ઙ્) કુલસ્ય ચ।
પતન્તિ પિતરો હ્યેષાં(લ્ઁ), લુપ્તપિણ્ડોદકક્રિયાઃ॥૧.૪૨॥
વર્ણસંકર સંતતિ કુળના હણનારા ઓને તથા કુળને નરકમાં લઈ જવા માટે જ હોય છે; અને તર્પણ ક્રિયાથી વંચિત એમના પિતૃઓ પણ અધોગતિને પામે છે.
વિવેચન
વર્ણસંકર સંતતિ કુળના હણનારા ઓને તથા કુળને નરકમાં લઈ જવા માટે જ હોય છે; અને તર્પણ ક્રિયાથી વંચિત એમના પિતૃઓ પણ અધોગતિને પામે છે. આપણે કેટલું પાપ કરી છીએ.
વર્ણસંકર સંતતિ કુળના હણનારા ઓને તથા કુળને નરકમાં લઈ જવા માટે જ હોય છે; અને તર્પણ ક્રિયાથી વંચિત એમના પિતૃઓ પણ અધોગતિને પામે છે. આપણે કેટલું પાપ કરી છીએ.
દોષૈરેતૈઃ(ખ્) કુલઘ્નાનાં(વ્ઁ) વર્ણસઙ્કરકારકૈઃ।
ઉત્સાદ્યન્તે જાતિધર્માઃ(ખ્), કુલધર્માશ્ચ શાશ્વતાઃ॥૧.૪૩॥
આ વર્ણસંકર કારક દોષોથી કુળઘાતીઓના સનાતન કુળધર્મ અને જાતિધર્મો સમૂળા નષ્ટ થઈ જાય છે.
વિવેચન
આ વર્ણસંકર કારક દોષોથી કુળઘાતીઓના સનાતન કુળધર્મ અને જાતિધર્મો સમુળા નષ્ટ થઈ જાય છે.
આ વર્ણસંકર કારક દોષોથી કુળઘાતીઓના સનાતન કુળધર્મ અને જાતિધર્મો સમુળા નષ્ટ થઈ જાય છે.
ઉત્સન્નકુલધર્માણાં(મ્), મનુષ્યાણાં(ઞ્) જનાર્દન।
નરકેઽનિયતં(વ્ઁ) વાસો, ભવતીત્યનુશુશ્રુમ॥૧.૪૪॥
એટલું જ નહીં, હે જનાર્દન! જેમનાં કુળધર્મો સમૂળા નષ્ટ થઈ ગયા હોય એવા મનુષ્યોનો અનિશ્ચિતકાળ સુધી નરકમાં વાસ થાય છે એમ અમે સાંભળતા આવ્યા છીએ.
વિવેચન
એટલું જ નહીં, હે જનાર્દન ! જેમનાં ગુણધર્મો સમુળગા નષ્ટ થઈ ગયા હોય એવા મનુષ્યનો અનિશ્ચિત કાળ સુધી નરકમાં વાસ થાય છે એમ અમે સાંભળતા આવ્યા છીએ.
એટલું જ નહીં, હે જનાર્દન ! જેમનાં ગુણધર્મો સમુળગા નષ્ટ થઈ ગયા હોય એવા મનુષ્યનો અનિશ્ચિત કાળ સુધી નરકમાં વાસ થાય છે એમ અમે સાંભળતા આવ્યા છીએ.
અહો બત મહત્પાપં(ઙ્), કર્તું(વ્ઁ) વ્યવસિતા વયમ્।
યદ્રાજ્યસુખલોભેન, હન્તું(મ્) સ્વજનમુદ્યતાઃ॥૧.૪૫॥
અરેરે ! ઘણા દુઃખની વાત છે કે અમે બુદ્ધિમાન હોવા છતાં પણ એવું મોટું પાપ કરવા તત્પર થયા છીએ, જે રાજ્ય અને સુખના લોભે સ્વજનોને હણવા તૈયાર થયા છીએ.
વિવેચન
અરેરે! ઘણા દુઃખની વાત છે કે અમે બુદ્ધિમાન હોવા છતાં પણ એવું મોટું પાપ કરવા તત્પર થયા છીએ, જે રાજ્ય અને સુખના લોભે સ્વજનોને હણવા તૈયાર થયા છીએ.
અરેરે! ઘણા દુઃખની વાત છે કે અમે બુદ્ધિમાન હોવા છતાં પણ એવું મોટું પાપ કરવા તત્પર થયા છીએ, જે રાજ્ય અને સુખના લોભે સ્વજનોને હણવા તૈયાર થયા છીએ.
યદિ મામપ્રતીકારમ્, અશસ્ત્રં(મ્) શસ્ત્રપાણયઃ।
ધાર્તરાષ્ટ્રા રણે હન્યુઃ(સ્), તન્મે ક્ષેમતરં(મ્) ભવેત્॥૧.૪૬॥
એ કરતાં શસ્ત્ર રહિત અને સામનો ન કરનાર એવા મને જો હાથમાં શસ્ત્ર લીધેલા ધૃતરાષ્ટ્રના પુત્રો રણમાં હણી નાખે તો તે મરવું પણ મારા માટે વધુ કલ્યાણકારક થશે.
વિવેચન
હું શસ્ત્ર રહિત થઈ જઈશ તો એવું થઇ શકે કે તેઓ મને મારી નાંખશે. એ
લોકો મને મારી નાખે તો પણ એ મારા માટે વધુ શ્રેષ્ઠ થશે. આવું કહી અર્જુન એકદમ મોહ ગ્રસિત થઈ ગયો. જે મોહ ગ્રસ્ત થઈ જાય છે તેના બુદ્ધિમાં અંધકાર આવી જાય છે જેના કારણે અનેક ઉપાધિઓ ઊભી થાય છે. એવી સ્થિતિ અર્જુનની છે.
સઞ્જય ઉવાચ
એવમુક્ત્વાર્જુનઃ(સ્) સઙ્ખ્યે, રથોપસ્થ ઉપાવિશત્।
વિસૃજ્ય સશરં(ઞ્) ચાપં(મ્), શોકસંવિગ્નમાનસઃ॥૧.૪૭॥
સંજય બોલ્યા: રણભૂમિમાં શોકથી ઉદ્વિગ્ન મનનો અર્જુન આમ કહીને બાણ સહિત ધનુષ ત્યજીને રથના પાછળના ભાગમાં બેસી ગયો.
વિવેચન
સંજય બોલ્યા: રણભૂમિમાં શોકથી ઉદ્વિગ્ન મનનો અર્જુન જ્યારે તેના બધા તર્ક સમાપ્ત થઈ જાય છે ત્યારે હું યુદ્ધ નહીં કરું આમ કહીને બાણ સહિત ધનુષ ત્યજીને રથના પાછળના ભાગમાં બેસી ગયો.
અહી ભગવાન વેદવ્યાસે આ અધ્યાયની પૂર્ણાહુતિ કરી દીધી. બીજા અધ્યાયમાં પહેલો શ્લોક સંજયનો છે બીજા શ્લોકથી ભગવાન જવાબ આપે છે. પરંતુ સાતમાં શ્લોકમાં જ્યારે અર્જુન ભગવાનનું શિષ્યત્વ સ્વીકારે છે, પછી ભગવાનનાં ઉપદેશ ભગવદ્ગીતા પ્રારંભ થાય છે.
આ પ્રકારે ૐ તત્સત્ આ ભગવદ્ નામનું ઉચ્ચારણ કરી બ્રહ્મવિદ્યા યોગ શાસ્ત્રમાં શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતા ઉપનિષદ રૂપ શ્રીકૃષ્ણ અર્જુન સંવાદમાં અર્જુન વિષાદ યોગ નામનો પહેલો અધ્યાય પૂર્ણ થયો.
ૐ શ્રીકૃષ્ણાર્પણમસ્તુ.
સંજય બોલ્યા: રણભૂમિમાં શોકથી ઉદ્વિગ્ન મનનો અર્જુન જ્યારે તેના બધા તર્ક સમાપ્ત થઈ જાય છે ત્યારે હું યુદ્ધ નહીં કરું આમ કહીને બાણ સહિત ધનુષ ત્યજીને રથના પાછળના ભાગમાં બેસી ગયો.
અહી ભગવાન વેદવ્યાસે આ અધ્યાયની પૂર્ણાહુતિ કરી દીધી. બીજા અધ્યાયમાં પહેલો શ્લોક સંજયનો છે બીજા શ્લોકથી ભગવાન જવાબ આપે છે. પરંતુ સાતમાં શ્લોકમાં જ્યારે અર્જુન ભગવાનનું શિષ્યત્વ સ્વીકારે છે, પછી ભગવાનનાં ઉપદેશ ભગવદ્ગીતા પ્રારંભ થાય છે.
આ પ્રકારે ૐ તત્સત્ આ ભગવદ્ નામનું ઉચ્ચારણ કરી બ્રહ્મવિદ્યા યોગ શાસ્ત્રમાં શ્રીમદ્ ભગવદ્ગીતા ઉપનિષદ રૂપ શ્રીકૃષ્ણ અર્જુન સંવાદમાં અર્જુન વિષાદ યોગ નામનો પહેલો અધ્યાય પૂર્ણ થયો.
ૐ શ્રીકૃષ્ણાર્પણમસ્તુ.
ૐ તત્સદિતિ શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતાસુ ઉપનિષત્સુ બ્રહ્મવિદ્યાયાં(ય્ઁ) યોગશાસ્ત્રે શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદે અર્જુનવિષાદયોગો નામ પ્રથમોઽધ્યાયઃ॥૧॥
આ રીતે ૐ, તત્, સત્-એ ભગવાનના નામોના ઉચ્ચારણ સાથે બ્રહ્મવિધા અને યોગશાસ્ત્રમય શ્રીમદ્ભગવદ્ગીતોપનિષદરૂપી શ્રીકૃષ્ણાર્જુનસંવાદમાં “અર્જુનવિષાદયોગ" નામનો પહેલો અધ્યાય પૂરો થયો. ॥૧॥
અમે માનીએ છીએ કે તમને ચર્ચાની રચના વાંચીને આનંદ થશે. કૃપા કરીને નીચેની લિંકનો ઉપયોગ કરીને અમને તમારો પ્રતિસાદ આપશો.
https://vivechan.learngeeta.com/feedback/
વિવેચન-સારાંશ વાંચવા માટે આભાર.
અમે સર્વે ગીતા સેવકો, અનન્ય ભાવ સાથે પ્રયાસ કરીએ છીએ જેથી વિવેચનનો સાર તમારા સુધી શુદ્ધ સ્વરૂપે પહોંચે, છતાં પણ ભાષા કે વ્યાકરણ સંબંધી કોઈ ભૂલ હોય તો તે માટે અમે ક્ષમાપ્રાર્થી છીએ.
જય શ્રી કૃષ્ણ!
સંકલન: ગીતા પરિવાર - રચનાત્મક લેખન વિભાગ
દરેક ઘરમાં ગીતા દરેક કરમાં ગીતા!
Let’s come together with the motto of Geeta Pariwar, and gift our Geeta Classes to all our Family, friends & acquaintances
आओ गीता सीखें, विशुद्ध उच्चारण के साथ
llગીતા શીખો, શીખવો, જીવનમાં ઉતારોll
||ॐ શ્રીકૃષ્ણાર્પણમસ્તુ ||