विवेचन सारांश

ભગવાનનું અદ્ભુત સ્વરૂપ

पत्रं पुष्पं फलं तोयं यो मे भक्त्या प्रयच्छति ।
અર્જુને પૂછ્યું કે તમે આટલા મહાન છો, સૂર્યથી પણ આદિ છો તો તમે પત્ર પુષ્પોથી ખુશ થઈ જાવ? ભગવાને કહ્યું, બિલકુલ! જો પ્રીતિપૂર્વક મારો ભક્ત એક ફળ અથવા તો એક પાંદડું કે જળ પણ અર્પણ કરે છે, તો પ્રગટ થઈને હું એ સ્વીકારું છું. ભગવાન અહીં સાકાર રૂપની મહિમાની વાત કરે છે. વિગ્રહમાં( મૂર્તિમાં )હું સાકાર રૂપમાં રહું છું. દસમાં અધ્યાયમાં એનો પણ વિસ્તાર કર્યો. વિગ્રહમાં તો હું છું જ પરંતુ બીજે બધે પણ હું છું. ભગવાને પોતાની ૮૨ વિભૂતિઓ ગણાવી દીધી એ પણ મુખ્ય મુખ્ય ૮૨ વિભૂતિઓ અર્જુનને કહી, બાકી બધે જ હું છું. 

      અર્જુન કહે છે, તમે કહો છો કે હાથીઓમાં હું ઐરાવત છું તો બાકી બધા હાથીઓમાં તમે નથી? ભગવાન કહે છે, અર્જુન તું બહુ ઉતાવળ કરે છે, પૂરી વાત તો સાંભળ! જેમ જેમ જ્ઞાન વધતું જશે એમ એમ તારી દ્રષ્ટિ બદલાશે, ભગવાનનું સ્વરૂપ પણ બદલાશે. 
   "જેવી દ્રષ્ટિ તેવી સૃષ્ટિ"
૧૧ મા અધ્યાયમાં ભગવાન અર્જુનને એ વિભૂતિઓથી પણ મુક્ત કરે છે. તું ત્યાં સુધી જ નહીં અટક, હું હજી સૂક્ષ્મ છું. મેક્રોથી માઈક્રો કરતાં કરતાં ભગવાન સંપૂર્ણ બ્રહ્માંડમાં પોતાનું સ્વરૂપ અર્જુનને દ્રષ્ટિગોચર કરાવે છે. દસમા અધ્યાયમાં ભગવાન કહે છે, અને ૧૧મા અધ્યાયમાં ભગવાન પોતાનું સ્વરૂપ બતાવી પણ દે છે. સાધકનો આરંભ એક દર્શિય પ્રભુથી થાય છે, અને અંત વિરાટ સ્વરૂપના ભગવાનથી થાય છે. દસમાં અધ્યાયમાં અર્જુને ભગવાનની સ્તુતિ કરી, વિભૂતિઓ કહેવાની પ્રાર્થના કરી તો ભગવાને વિભૂતિઓ કહી પણ દીધી.
     પંચતત્ત્વોમાં આકાશ તત્ત્વ પહેલું છે. આકાશ, વાયુ, અગ્નિ, જળ, પૃથ્વી એ પંચતત્ત્વો છે. બધા તત્ત્વોમાં આકાશ છે. આકાશથી વાયુની ઉત્પત્તિ થઈ. આકાશ અને વાયુ મળીને અગ્નિની ઉત્પત્તિ થઈ. આકાશ, વાયુ અને અગ્નિ મળીને જળની ઉત્પત્તિ થઈ. આકાશ, વાયુ, અગ્નિ અને જળ મળીને પૃથ્વીની ઉત્પત્તિ થઈ. બાકી કોઈ તત્ત્વમાં કંઈ છે અને કંઈ નથી પરંતુ આકાશ બધા તત્ત્વોમાં છે. એટલે શબ્દની ધારણા બધામાં છે. આકાશમાં શબ્દ છે, વાયુમાં પણ છે અગ્નિમાં પણ છે, જળમાં પણ છે અને પૃથ્વીમાં પણ છે. પવન જોરથી વાય છે એનો અવાજ સંભળાય છે. અગ્નિનો પણ અવાજ સંભળાય છે, પૃથ્વીને તો ઠોકીને અવાજ સાંભળી શકાય છે અને "કલ કલ છલ છલ બહતી, ક્યા કહેતી ગંગાધારા" આમ જળમાં તો અવાજ છે જ. શબ્દ બધામાં છે અને શબ્દને બ્રહ્મ કહ્યો છે. "શબ્દ બ્રહ્મોસ્મિ".
આકાશનો ગુણ છે શબ્દ, એને તન્માત્રા કહેવાય અને એની ઇન્દ્રિય છે કાન. આપણામાં સામાન્ય ધારણા છે કે સૌથી શક્તિશાળી ઇન્દ્રિય આંખ છે, પરંતુ આપણે આખા જીવનમાં બાકીની ઇન્દ્રિયોથી જેટલું શીખીએ છીએ એનાથી પણ વધુ કર્ણેન્દ્રિયથી શીખીએ છીએ. બાકીની ઇન્દ્રિયોને બંધ કરી શકાય છે, પરંતુ કાનને ભગવાને કોઈ પડદો નથી આપ્યો. કંઈ જોવું હોય તો આપણે પ્રયત્ન કરવો પડે છે, પરંતુ સાંભળવા માટે કોઈ પ્રયત્ન નથી કરવો પડતો, સંભળાઈ જાય છે. રાત્રે સુઈ જઈએ તો બધી ઇન્દ્રિયો નિષ્તેજ થઈ જાય છે. જગાડવા માટે બૂમ મારવી પડે છે, કારણ કે કર્ણેન્દ્રિય ત્યારે પણ કાર્યરત હોય છે. આપણને સૂતી વખતે કંઈ દેખાતું નથી, કંઈ ખાઈ શકાતું નથી પરંતુ કોઈ અવાજ હોય તો તે સંભળાઈ જાય છે, કારણ કે એ સૌથી શક્તિશાળી ઇન્દ્રિય છે. શબ્દને પરબ્રહ્મ કહ્યો છે. વર્ડથી વર્લ્ડ શબ્દ બન્યો. બાઇબલમાં પણ શબ્દને બ્રહ્મ માન્યો છે. શરૂઆતમાં શબ્દ જ હતો અને એ પરમાત્માની સૌથી પાસે હતો. બાકી બધી ઇન્દ્રિયો મસ્તકથી દૂર છે, કાન સૌથી નજીક છે માટે જ અંતઃકાળે પણ વ્યક્તિને ગીતાજી કે ભજન સંભળાવવામાં આવે છે. કર્ણેન્દ્રિય સૌથી છેલ્લે સુધી જીવિત રહે છે. ધનંજય પ્રાણ સંભાળવાનું કાર્ય કરે છે, માટે એ સૌથી છેલ્લે જાય છે. શરીર જ્યારે જીવિત નથી રહેતું, ત્યારે એને ભગવાનનું નામ સંભળાવવામાં આવે છે કે કદાચ એ સાંભળી શકે. અર્જુનને શું થયું કે એને ભગવાનને જોવાની ઈચ્છા થઈ? જ્યારે ભગવાને પોતાની ૮૨ વિભૂતિઓ કહી ત્યારે અર્જુનને આશા થઈ કે હું એને જોઈ લઉં. આપણી સાથે પણ આવું જ થાય છે. કોઈ મિત્ર કે પાડોશી કોઈ જગ્યાએ જઈ આવે, કોઈ વ્યક્તિને મળી આવે તો આપણને પણ ત્યાં જવાની કે એ વ્યક્તિને મળવાની ઈચ્છા થાય છે. સાંભળવાથી બાકીની ઇન્દ્રિય મા ઈચ્છા  ઉત્પન્ન થાય છે. સીધે સીધી કોઈ ઇન્દ્રિયોને ઈચ્છા ઉત્પન્ન નથી થતી, પરંતુ શ્રવણ કરવાથી બીજી ઇન્દ્રિયો ઉત્તેજીત થાય છે.
જ્યારે ૧૦મા અધ્યાયમાં ભગવાને બધી વિભૂતિઓ કહી તો ૧૧મા અધ્યાયમાં અર્જુનને એ બધું જોવાની ઈચ્છા થઈ. આટલું સંભળાવો છો તો બતાવી પણ દો ને! અર્જુનને અહીં પ્રાર્થના કરી.