विवेचन सारांश

भक्तीचा महिमा

अर्जुनाचा पहिलाच प्रश्न आहे की उत्तम योगी कोण असतात? सगुण, साकार उपासक भक्त की निर्गुण, निराकार उपासक भक्त? उपासक म्हणजे उपासना करणारा. उप म्हणजे जवळ व आसन म्हणजे बैठक, बसणे. उपासना म्हणजे भगवंतांजवळ बसणे. उपवास म्हणजे भगवंतांपाशी राहणे. जे भगवंतांना मूर्ती, प्रतिमा अशा स्वरूपात पाहून त्यांची उपासना करतात ते सगुण, साकार उपासक आणि जे चराचरात भगवंत पहातात ते निर्गुण, निराकार उपासक. या दोघांमध्ये उत्तम योगी कोण हा अर्जुनाचा प्रश्न आहे.

अर्जुनाचा या प्रश्नाचे उत्तर देणे कठीणच आहे. समजा कोणी एखाद्या आईला विचारू लागला की मला तुमच्या दोन मुलांपैकी एकाला बरोबर न्यायचे आहे; मी मोठ्याला नेऊ की धाकट्याला. आई स्वाभाविकपणे मोठ्याला घेऊन जायची परवानगी देईल. कारण वयानुसार मोठा मुलगा समजूतदार आहे, तो स्वतःची काळजी स्वतः घेऊ शकेल याची आई ला खात्री आहे. त्याउलट धाकटा तान्हा असल्याने तिच्यावर संपूर्ण अवलंबून आहे हे ती जाणते. त्यामुळे ती धाकट्याला न पाठवता मोठ्याला घेऊन जायची परवानगी देते. धाकटा तिचा लाडका आहे आणि मोठ्यावर तिचे प्रेम नाही म्हणून ती मोठ्याला घेऊन जायची परवानगी देते आहे असा काही त्याचा अर्थ होत नाही. पण लहान मूल तिच्याशिवाय राहूच शकत नाही.
अब सौंप दिया इस जीवन का, सब भार तुम्हारे हाथों में।

मात्र याचा अर्थ असा नाही की निर्गुण, निराकार उपासक त्यांना प्रिय नाहीत किंवा तो मार्ग श्रेष्ठ नाही.
श्रीभगवान म्हणतात की, जे भक्त निर्गुण, निराकाराची उपासना करतात, म्हणजेच जे भक्त चराचरात परमेश्वर बघतात, त्या भक्तांवरही त्यांचे तितकेच प्रेम आहे. त्यांना ते ही भक्त आवडतात ज्यांना दगडात, सजीवांमध्ये, डोंगरात, नद्यांमध्ये, झाडांमध्ये देव दिसतो. भक्त प्रह्लादाला खांबात ईश्वर दिसला, तेव्हा त्याच्या छळ करणार्‍या दैत्य पित्याने, हिरण्यकश्यपूने, त्या खांबाला लाथ मारली. त्याच खांबातून नरसिंह रूपाने बाहेर येऊन भगवंतांनी त्याचा वध केला.

सन्नियम्येंद्रियग्रामम् हा शब्द महत्त्वाचा आहे. आपले शरीर हे आपल्या पांच ज्ञानेंद्रिये आणि सहावे मन यांचे गाव (इंद्रियग्राम) मानलेले आहे. जे या इंद्रियग्रामाला चांगल्या प्रकारे नियंत्रित करतात (सन्नियम्य) आणि सर्वांपाशी समान भाव (समबुद्धी) ठेवत सर्व प्राणिमांत्राच्या कल्याणात तत्पर असतात ते ही भगवंतांना प्राप्त करून घेतात.

निर्गुण, निराकार उपासकांना आध्यात्मिक अनुभूती घ्यावी लागते, त्यासाठी शास्त्रांचा अभ्यास करून, गुरूंच्या मार्गदर्शनाखाली आपल्या अंतरंगाचा वेध घेणारी साधना करावी लागते. सहसा सांसारिक व्यक्तीची आध्यात्मिक सजगता तीव्र नसल्याने ही साधना फार खडतर असते. तसेच विविध सांसारिक अनुभव घेत असताना सर्वांप्रती समान भाव राखणे हे ही कठीण असते.
निर्गुण निराकार उपासक निर्गुणाची उपासना करताना निर्गुण भासू लागतात. समत्वं योग उच्यते या पंक्तीला साजेशा त्यांच्या वर्तनातून त्यांचे गुण दिसत असले तरी त्यांच्या चेहर्‍यावरून ते कळत नाहीत. त्यामुळे त्यांच्याबद्दल गैरसमज होतात.

जे सगुण उपासक असतात त्यांनी आपला सारा भार भगवंतांवर सोडलेला असतो. ते त्यांची सारी कर्मे भगवंतांना अर्पण करून संपूर्ण चित्त फक्त ईश्वरावर केंद्रित करून असतात. भगवंतांना अशा सगुण, साकार उपासकांना या भवसागरातून अक्षरशः उचलून तारून न्यावे लागते.

त्या भगवंतांमध्ये चित्त गुंतवलेल्या प्रेमी उपासकांचा भगवान तात्काळ उद्धार करतात. श्रीरामांच्या चरणाची धूळ शिळेला लागल्याने शिळेतून अहिल्या प्रकट झाली, तिचा उद्धार झाला, अशी मान्यता आहे. गंगेकाठी रहाणार्‍या गुहा या नावाड्याला हे माहिती होते. पितृवचन पाळण्यासाठी वनवासात जाणार्‍या राम, लक्ष्मण व सीता यांना गंगापार जायचे होते म्हणून त्यांनी गुहाला, त्याने आपल्याला त्याच्या नावेतून गंगापार घेऊन जावे, अशी विनंती केली.
तेव्हा सर्वप्रथम गुहाने त्यांचे पाय खूप घासून धुतले. कारण तो हे जाणून होता की,भगवंताने अहिल्येचा उद्धार केला आहे. रामाच्या चरणाची धूळ शिळेला लागल्याने शिळेचे रूपांतर स्त्रीमध्ये झाले. गुहाला वाटत होते की भगवंताच्या पायाला धूळ असेल तर त्याच्या नावेचे रूपांतर देखील स्त्रीमध्ये होईल आणि ती नाव तर त्याच्या उदरनिर्वाहाचे एकमेव साधन होती.
लक्ष्मण पाहत होता की या नाविकाचे किती सौभाग्य आहे की तो भगवंतांच्या चरणांची सेवा करतो आहे. कारण भगवंतांच्या चरणांची सेवा करण्याचे भाग्य कोणालाच मिळत नाही. भगवंत कोणाला आपली चरणसेवा देत नाहीत, पण हा तर नाविकाचा साधेपणा होता. त्याच्याकडे प्रेमाची भावना होती, म्हणूनच भगवंतांनी त्याला चरणसेवेचे भाग्य दिले.

आपल्याला व्यवहारात नेहमी ‘conditions apply’ किंवा मराठीत ‘अटी लागू’ ही सूचना वाचायची सवय आहे. आध्यात्मिक क्षेत्र तरी त्याला अपवाद कसे असेल.
भगवंतांनीही भक्तांना एकच अट घातली आहे, "भवसागर पार करून देणे हे माझे काम आहे, ते मी नि:संशयपणे करणार पण त्यासाठी तू मन आणि बुद्धी एकाग्र करून ती माझ्यामध्ये गुंतवून आपले कर्तव्यकर्म करत भक्ती करत राहा." 
आपण सर्व भक्त आहोत आणि भगवान म्हणजे अंतिम सत्य आहेत. इथे भगवान म्हणजे श्रीकृष्ण नाहीत. महाभारतात इतर सगळीकडे वसुदेवाचा पुत्र म्हणून 'वासुदेव उवाच' असे लिहिले आहे. परंतु केवळ या १८ अध्यायांच्या गीतेमध्ये ‘भगवान उवाच’ लिहिले आहे. कारण भगवद्गीता ही श्रीकृष्णाच्या मुखातून प्रकट झाली असली तरी ते सांगणारे भगवान म्हणजेच ईश्वर, अंतिम सत्य आहेत. म्हणून भगवद्गीतेत 'भगवान उवाच' म्हटले गेले आहे.
तसेच आपण सर्व भक्त आहोत. कुणी माता असेल, कुणी पिता असेल, कुणी राजा असेल, कुणी सेवक असेल तर कुणी विद्यार्थी असेल. प्रत्येकाला आपापले कर्तव्यकर्म आहे, ते मन आणि बुद्धी एकाग्र करून पार पाडत भक्ती करत राहावी.
मन आणि बुद्धी एकत्र असणं महत्त्वाचं आहे. मन महत्प्रयासाने समर्पित होईल पण बुद्धीचे काय? मनात श्रद्धा असली पण निःशंक बुद्धी नसली तरी समस्या येते. बुद्धी समर्पित करणे फार अवघड असते. मन गुंतले पण बुद्धी मात्र शंभर प्रश्न विचारत राहते. भगवंत खरेच आहे की नाही? या मूर्तीत आहे की नाही? माझ्यावर प्रेम करतात की नाही? एक ना अनेक अशा प्रश्नांनी बुद्धी व्यस्त राहते आणि एकाग्र होत नाही.
श्री शरणानंदजी महाराज नावाचे एक संत होते. ते जन्मतः अंध होते. त्यांना लौकिक दृष्टी नसली तरी त्यांच्याकडे अलौकिक दृष्टी होती. ते रोज संध्याकाळी फिरायला जायचे. दोन-चार भक्तही त्यांच्या सोबत असायचे. त्यांचा स्वभाव मनमिळावू होता. एके दिवशी त्यांच्यासोबत चार-सहा लोक होते आणि तो एका झाडाखाली येऊन थांबले, तिथे बसले. बसल्यावर त्यांनी तिथून एक दगड उचलला, ते त्या दगडावर हात फिरवत त्याच्याशी बोलत राहिले. निघायची वेळ झाल्यावर त्या दगडाला म्हणाले, "मी उद्या पुन्हा येईन, माझी वाट बघ."
दुसऱ्या दिवशीही महाराज त्याच झाडाखाली थांबले, तोच दगड उचलून बोलू लागले, "बघ, मी म्हणालो होतो, मी येतो आणि बघ मी आलो."
सोबत आलेल्या माणसांपैकी एकाची बुद्धी साशंक झाली. तो विचार करू लागला की महाराजांना तोच दगड कसा समजतो? नक्कीच त्यांनी पावलं मोजली असणार.
निघताना महाराज पुन्हा त्या दगडाला म्हणाले की मी उद्या पुन्हा येईन. त्या व्यक्तीच्या मनात शंका निर्माण झाली, असे कसे शक्य आहे? महाराज परत जाऊ लागले तेव्हा त्या व्यक्तीने तो दगड उचलला आणि दुसरीकडे ठेवला. दुसर्‍या दिवशी आज काय होते हे पाहण्याची त्याला खूप उत्सुकता वाटू लागली. दुसर्‍या दिवशी महाराज जिथे त्या व्यक्तीने तो दगड ठेवला होता त्याच ठिकाणी थांबले, तोच दगड उचलला आणि म्हणाले, "तू इथे कसा आलास, तुला पाय फुटले की काय?"
त्या व्यक्तीने महाराजांना नमस्कार केला आणि म्हणाली, "मला क्षमा करा, मी तुमची परीक्षा घेतली." शरणानंद महाराज हसायला लागले, म्हणाले काही हरकत नाही. ती व्यक्ती म्हणाली, "महाराज एक गोष्ट सांगा, तुम्ही पुन्हा या दगडाजवळच कसे आलात?" महात्माजी म्हणाले, "प्रत्येक दगडात चैतन्य असते, ते जागृत करावे लागते. ते चैतन्य मी त्या दगडाला मिठी मारून जागृत केले. दुसऱ्या दिवशी मी तिथे आल्यावर तो मला खेचतो, ओढतो आणि मी त्याच्या जवळ पोहोचतो."

भगवंत म्हणतात, जर तुम्ही माझ्यामध्ये तुमचे मन स्थिर करू शकत नसाल तर अभ्यासयोगाचे आचरण करावे. अभ्यास या शब्दाची ओळख सहाव्या अध्यायात होईल. 

जर अभ्यासयोगाचे आचरण करणेही जमत नसेल तर सर्वांभूती परमेश्वर पाहून त्या परमेश्वरासाठी कर्म करावे. कोणालाही भेटू तेंव्हा मनात हीच भावना हवी,
तू ही है सर्वत्र व्याप्त हरि ! तुझमें यह सारा संसार ।
प्रश्न
आशा जी मला संस्कृत भाषा येत नाही त्यामुळे प्रत्येक शब्दाचा अर्थ समजावून दिला तर बरं होईल.
उत्तर शक्य तेवढे शब्दार्थ सांगण्याचा प्रयत्न असतो, तथापि सर्व शब्दांचे सविस्तर अर्थ पाहिजे असतील तर ऑनलाईन साधक संजीवनी पहावी.