विवेचन सारांश

यज्ञ - साहचर्य योग

भगवंत सांगतात की जेव्हा सृष्टीकर्ता भगवान ब्रह्मांनी सृष्टीरचना केली तेव्हा त्यांनी यज्ञासहीतच सर्व जीव उत्पन्न केले. आपल्या हिंदू संस्कृतीतील संकल्पनेनुसार भगवान ब्रह्मा सृष्टीचे निर्माता (Generator) आहेत, भगवान विष्णु पालनकर्ता (Operator) आहेत आणि भगवान शिव संहारकर्ता (Destroyer) असे हे त्रिदेव GOD आहेत. 

ज्याप्रमाणे कारभार सुरळीत चालू ठेवण्यासाठी विविध विभाग आणि विभागप्रमुख असतात तसेच सृष्टीच्या संचालनासाठी विविध देवता कार्यरत असतात. स्वतःच्या स्वभावधर्मानुसार केलेल्या कर्तव्यकर्माच्या आचरणामुळे या सर्व देवता प्रसन्न होऊन वांछित फल देतात.
मागील श्लोकात आपण पाहिले की प्रस्तुत विवेचनात यज्ञ म्हणजे त्याग, देणे हा अर्थ अभिप्रेत आहे. या सृष्टीत आपण ज्याचा ज्याचा उपभोग घेतो ते ते समाजातील कुणाच्या तरी श्रमदानातून आणि धनदानातून तयार झाले आहे आणि आपल्यापर्यंत पोहोचले आहे. त्याचप्रमाणे आपल्याही श्रमदानातून आणि/किंवा धनदानातून आपण समाजाला परतफेड केली पाहिजे. या परस्परावलंबीत्वावर समाजजीवन चालते.
इथे व्यष्टी, समष्टी, सृष्टी आणि परमेष्ठी या संकल्पना समजावून घ्यायला पाहिजेत. व्यष्टी म्हणजे व्यक्ती, समष्टी म्हणजे संपूर्ण मानव समुदाय, सृष्टी म्हणजे संपूर्ण विश्व आणि परमेष्ठी म्हणजे ब्रह्म किंवा ईश्वर. जेव्हा माणूस समष्टी, सृष्टी आणि परमेष्ठी या तिघांशी सुसंवाद साधून आपले जीवन जगतो, तेव्हाच त्याचे जीवन आनंदी आणि सार्थक होते.
आपण ज्या पृथ्वीवर रहातो, जे पाणी पितो, जे अन्न सेवन करतो; त्यापैकी आपण काय बनवलं आहे? यातले बहुतेक आपल्याला समाज, निसर्ग आणि ईश्वरी कृपेनेच मिळत असते. आपल्याला या सर्वांच्या ऋणाची जाणीव ठेवून अंशतः तरी ऋणमुक्त होण्याचा प्रयास केला पाहिजे.
मनुष्यावर ऋषि, समाज, देवता आणि पितर अशी चार प्रकारची ऋणं असतात. प्राचीन काळापासून विविध द्रष्ट्यांनी प्राप्त करून दिलेले ज्ञान गुरुदेवांनी सुरू केलेला हा गीता यज्ञ ही सर्व ऋषि ऋणाची उदाहरणे आहेत. याचप्रमाणे समाज, देवता आणि पूर्वज (यात मातापिताही आले) यांचे ऋण असते. या ऋणांतून मुक्त होणे अशक्यप्राय वाटले तरी मनात त्या ऋणांची जाणीव ठेवून कृतज्ञतेच्या भावनेने केलेली छोटी छोटी कर्मेही अंशतः ऋणमुक्त व्हायला मदत करतात.
त्यामुळे आपले स्वतःचे कल्याण साधतानाच आपले कुटुंब, आपला समाज, आपले राष्ट्र आणि विश्व या सार्‍यांची उन्नती साधावी हा येथे सार्‍यांना संदेश दिला आहे.

म्हणून स्वधर्माचे आचरण सोडू नये. इंद्रियांना भलत्याच मार्गाला जाऊ देऊ नये. निष्काम कर्मयोगाचे आचरण केले असताना देवताही फल देत असतात, मात्र सर्व संपदा प्राप्त झाली असता इतरांचा विचार न करता जो एकट्यानेच तिचा उपभोग घेण्यात रमतो आणि स्वभावानुरूप कर्तव्यकर्म आचरणाच्या मार्गाने जो यज्ञ करत नाही तो चोरच समजला जातो आणि त्याला त्याने मिळवलेले भोग सुद्धा भोगावयाचे आत्मस्वातंत्र्य मिळत नाही. 

या दोन श्लोकांमध्ये सृष्टीचे चक्र हा ही एक यज्ञ आहे हे स्पष्ट केले आहे. सर्व सजीव अन्नापासून उत्पन्न होतात आणि वाढतात. हे अन्न धरतीत निसर्गतः रुजलेल्या किंवा कोणी पेरलेल्या बियाणांवर पडलेल्या पावसाच्या पाण्यामुळे वाढत असते. पाऊस यज्ञापासून उत्पन्न होतो. 

वेदांच्या उपदेशांमुळे कर्म घडत असते. सर्वव्यापी ब्रह्म वेदांना उत्पन्न करते. म्हणून ब्रह्म कर्मरूप यज्ञामध्ये प्रतिष्ठित असते. जिकडे निस्वार्थीपणे कार्यरत असलेले कर्मयोगी असतात, तिकडे ईश्वराचा निवास असतो. त्यामुळे सर्वात्मका शिवसुंदरा या प्रार्थनेत कुसुमाग्रज ईश्वराला सांगतात,
स्वार्थाविना सेवा जिथे, तेथे तुझे पद पावना

आधीच्या श्लोकात समजावून सांगितले त्याप्रमाणे सृष्टीचे चक्र हाच निष्काम कर्मयोगाच्या माध्यमातून होणारा एक यज्ञ असतो. जो उन्मत्त मानव या यज्ञात आपल्या निष्काम कर्मयोगाच्या सहभागाची आहुती देत नाही, जो वाईट आचरण करून इंद्रियांचे केवळ लाड पुरवतो तो पापाची राशी असून भूमीला केवळ भार आहे. असे समज. 
अशा भूमीला केवळ भार असलेल्या मानवांमुळे निसर्गाचा तोल ढळतो आहे. वनस्पतींचा झपाट्याने र्‍हास होत आहे. एका सर्वेक्षणातून अशी माहिती मिळाली आहे की कॅनडात प्रतिव्यक्ती नऊ हजार वृक्ष आहेत तर इतर देशांत हेच प्रमाण रशिया साडेचार हजार, ऑस्ट्रेलिया साडेतीन हजार, अमेरिका सातशे तर भारतात अठ्ठावीस असे आहे.
भगवंतांनी ज्या भारत देशात सृष्टीचक्राचे पालन करण्याचा संदेश दिला, त्या भारत देशात आज वृक्षांची ही अवस्था आहे. कारण केवळ आपल्याकडे पैसा आहे म्हणून आपण आत्मनिर्भर आहोत हा माणसाला वृथा भ्रम होतो. तो हे लक्षात घेत नाही की पैशाने  जीवनासाठी आवश्यक वस्तु खरेदी करता येत असल्या तरी पण त्या पैशाला जेव्हा श्रमदानाची जोड असते, तेव्हा त्या तयार होऊन आपल्यापर्यंत पोचतात.
शहरापासून दूर कुठेतरी जलविभागाचे कर्मचारी कार्यरत असतात म्हणून शहरात आपल्याला चोवीस तास पाणी उपलब्ध होते. रणरणत्या उन्हात तापलेल्या वीजेच्या खांबांवर चढून लाईनमन कामं करत असतात म्हणून आपल्याला घरात पंखा किंवा एसी लावून आराम करता येतो. शहरात आपण पहाटेच्या साखरझोपेत असताना स्वच्छता कर्मचारी रस्ते आणि परिसर झाडून आपल्यासाठी स्वच्छ ठेवत असतात. आवश्यकता असते ती त्यांच्या श्रमाची जाणीव ठेवून पाण्याचा किंवा वीजेचा अपव्यय टाळण्याची आणि कचरा व्यवस्थापनाची!!!
जेव्हा हाती पैसा असूनही शरीर असमर्थ झाल्यामुळे मनुष्य परावलंबी होतो तेव्हा आपल्याकडे पैसा आहे म्हणून आपण आत्मनिर्भर आहोत हा माणसाचा वृथा भ्रम नष्ट होऊन त्याचे डोळे उघडतात. त्यामुळे आपल्या जीवनाचा अर्थ समजून घेऊन त्याचे सार्थक केले पाहिजे. 
हे नाथ अब तो ऐसी कृपा हो, जीवन निरर्थक जाने न पाये

जो निरंतर आपल्या स्वरूपातच गढलेला आसतो, तोच एक या जगात देहधर्माने युक्त असूनही कर्माने लिप्त होत नाही. तो आत्मज्ञानाने संतुष्ट होऊन कृतकृत्य झालेला असतो. म्हणून त्याचा कर्माशी संबंध सहज सुटलेला असतो. ज्याप्रमाणे पोट भरल्यावर तृप्त झालेला सिंहाला आसपास फिरणाऱ्या प्राण्यांची शिकार करणं तर सोडाच पण त्यांच्याकडे बघायचेही कष्ट घ्यावे लागत नाहीत, त्याप्रमाणे आत्मबोध झाल्याच्या संतुष्ट अवस्थेत कर्माची खटपट सहजच संपते. 
तसेच गर्भवती स्त्रीचा गर्भारपणाचा काळ तिच्या उदरात वाढणार्‍या गर्भासाठी आहार विहार वाचन चिंतन आणि मनन करण्यात व्यतीत होत असतो. नऊ महिने तो गर्भ उदरात वाढल्यानंतर प्रसववेदना सहन करून ती त्याला जन्म देते. त्या मुलाचा जन्म झाला की तिच्या संतुष्ट मनाला आणखी काही हवं असतं का? आत्मबोध झालेल्या संतुष्ट कर्मयोग्याला त्याच्या मनाच्या संतुष्ट अवस्थेत काहीच इच्छा रहात नसल्यामुळे त्याची कर्म करण्याची खटपट सहजच संपते. 

जोपर्यंत मनाला आत्मबोध होऊन मन शांत होत नाही तोपर्यंतच या साधनांची खटपट करावी लागते. आत्मबोध झालेल्या महापुरुषाने कर्म केले तरी चालेल किंवा नाही केले तरी चालेल अशी त्याची परिस्थिती असते. अशा महापुरुषाच्या इतर लोकांशी असलेल्या वर्तणुकीत कुठेही स्वार्थाचा लवलेशही नसतो. साधना करून आत्मबोध झालेले संत तुकाराम महाराज स्वत:साठी काहीच करत नव्हते. त्यांनी स्वत:ची अवस्था पुढील शब्दांत सांगितली आहे:-
तुका म्हणे आता। उरलो उपकारापुरता॥
अणुरेणियां थोकडा। तुका आकाशाएवढा॥

गीतेमध्ये सर्व ठिकाणी भगवंत सिद्ध पुरुषांची उदाहरणे देतात व नंतर अर्जुनाला त्याने काय करावे हे सांगतात. आपण अर्जुनाच्या पंगतीत बसून त्या उपदेशाचा लाभ घेत असतो.
आत्मबोध झालेल्या महापुरुषाने कर्म नाही केले तरी चालेल अशी त्याची परिस्थिती असली तरी त्याने कर्म केले नाही तर इतर सर्वसामान्य माणसासमोर तो काय उदाहरण ठेवेल? कर्म नाही केले तरी चालेल असे भगवंत म्हणाले आहेत, करू नये असे म्हणालेले नाहीत. 
म्हणून भगवतांनी अर्जुनाला आणि त्याच्या निमित्ताने आपल्याला सर्वांना सर्व आसक्ती टाकून देऊन निरंतर आपल्या स्वभावानुसार अनुकूल असलेले कर्तव्यकर्म करत रहायचा उपदेश केला आहे. प्रत्येक कर्माचे फळ निश्चित असले तरी त्याचे स्वरूप अगणित घटकांवर आधारित असल्यामुळे ते आपल्याला हवे तसेच असेल असे निश्चित नसते.
तया सर्वात्मका ईश्‍वरा। स्वकर्मकुसुमांची वीरा।
पूजा केली होय अपारा। तोषालागी॥
हे वीर अर्जुना,आपण केलेली कर्तव्यकर्मे हीच जणू फुले आहेत, त्या फुलांनी सर्वात्मक ईश्वराची पूजा केल्यास त्याला परमसंतोष होतो.

जे क्षत्रिय आपल्या कर्तव्यकर्माचे पालन करत आत्मज्ञान प्राप्त करून घेतात त्यांना राजर्षि म्हणतात. जनक हे एक राजर्षि होते. सर्व आसक्ती टाकून देऊन निरंतर कर्मयोगाचे पालन करूनच राजा जनकासारख्या राजर्षिंना आत्मज्ञान प्राप्त झाले. मिथिला नगरीच्या राजांना जनक ही उपाधी होती. सीतेचे पिता मिथिला नगरीचे राजा सीरध्वज यांनाही हीच उपाधी होती. ह्या जनकांना विदेही म्हणून ओळखले जात असे कारण देहधारी असूनही त्यांना देहाबद्दल मुळीच आसक्ती नव्हती. ते मूर्तिमंत वैराग्याचा पुतळा होते. 

जसा मातेच्या गर्भाशयात असताना तिच्या आहारावर जगणारा मानवी जीव जन्मला तरी दीर्घकाळ मातेवरच अवलंबून असतो, माता जो आहार देईल तो चविष्टच असणार, ती जे सांगणार ते ब्रह्मवाक्यंच असणार ही त्याची श्रद्धा असते आणि ती जे जे काही करते त्या त्या सगळ्याचे अनुकरण करत तो शिकत असतो तसेच महापुरुष जे वर्तन करतो, त्याचे इतर लोकही अनुकरण करतात. तो जे काही प्रमाण म्हणून सांगतो, तेच समाज मानू लागतो.



प्रश्न 
सत्यानंद जी
नातुडे मुख्य परमात्मा। म्हणोनि करावी लागे प्रतिमा। असे दासबोधात म्हटले आहे, नातुडे या शब्दाचा अर्थ काय आहे?
उत्तर जे इंद्रियांनी आकलन होत नसल्यामुळे त्याचे वर्णन करता येत नाही. परमात्म्याचे इंद्रियांनी आकलन होत नाही. हवा सर्वत्र असली तरी पंखा लावून तिला त्या ठिकाणी एकवटून आणता येते किंवा टॉवर्ससारख्या माध्यमातून WORLD WIDE WAVE एकवटून आणता येतात तसेच मुख्य परमात्मा सर्वव्यापी असला तरी प्रतिमेच्या माध्यमातून त्याला समीप आणता येते.

प्रश्न 
प्रेमलता जी आणि उषा जी आज विवेचनात ऋषि ऋण, देवता ऋण, समाज ऋण, पितृ ऋण यांचा उल्लेख आला होता. काहीही केलं तरी या ऋणातून मुक्त होणं अशक्य वाटत नाही का? खास करून मातेच्या ऋणातून कधीच मुक्त होता येणार नाही असं वाटतं!
उत्तर या ऋणांची जाणीव, त्या जाणीवेतून निर्माण झालेल्या कृतज्ञतेच्या भावनेने केलेले कोणतेही कार्य ऋण मुक्तीसाठी लाभदायक असते. तसेच कृतज्ञतेच्या भावनेतून फार महान कार्य करण्याऐवजी जितकी सहजपणे करता येण्याजोग्या छोट्या छोट्या गोष्टी करू तेवढे अधिक चांगले कारण महान कार्य करण्याने अहंकार वाढीस लागू शकतो. 

प्रश्न 
डॉली जी ध्यान करताना मनात सतत येणारे विचार त्रास देतात.