विवेचन सारांश

स्थितप्रज्ञाची लक्षणे

परंपरेनुसार प्रारंभिक प्रार्थना व दीप-प्रज्वलन करण्यात आले.

गुरुवंदना करण्यात आली.
गुरुर्ब्रह्मा गुरुर्विष्णु र्गुरुर्देवो महेश्वरः । गुरूर्साक्षात परब्रह्म तस्मै श्री गुरवे नमः ।।

सर्व साधकांना अभिवादन करून दुसऱ्या अध्यायाच्या अंतिम सत्राची सुरुवात झाली.
मागील सत्रात आपण साठाव्या श्लोकापर्यंत "सांख्ययोग" या दुसऱ्या अध्यायाचे चिंतन केले. आपण मागील ५-६ श्लोकांची परत एकदा उजळणी करूया कारण गीतेतील अतिशय महत्त्वाच्या विषयासंबंधी या श्लोकातून भगवंत उपदेश करतात. जेव्हा भगवद्गीता संक्षेपात कोणी समजून घेऊ इच्छितो तेव्हा त्यांस हे ५-६ श्लोक सांगितलेत तर त्यातील संदेश समजेल. तसेच या अध्यायातील पंचावन्न ते सत्तर ह्या अर्थपूर्ण श्लोकांत आपल्या जीवनात परिवर्तन घडवून आणण्याची क्षमता आहे.

चोपन्नाव्या श्लोकात अर्जुनाने " स्थितप्रज्ञस्य का भाषा" असे म्हणून स्थितप्रज्ञाची लक्षणे सांगण्याची विनंती भगवंतांना केली. आपली युध्दकर्म न करण्याची चूक अर्जुनाच्या लक्षात आली म्हणूनच त्याने असा प्रश्न केला. आपली चूक कबूल करणे ही योग्य दिशेस जात असण्याची पहिली पायरी आहे. अर्जुनाने भगवंतांकडे शरणागती पत्करून त्यांचे शिष्यत्व स्वीकारले. आता तो त्यांना पृच्छा करतो की परमात्म्यात स्थित अशा स्थिरबुद्धी व्यक्तीची लक्षणे काय असतात. असा मनुष्य कसा बोलतो, कसा चालतो व कसा बसतो? त्यावर भगवंतानी स्थिर बुद्धीचे महत्त्व परत एकदा सांगितले व ती कशी प्राप्त करावी याबद्दल उपदेश केला. अशा व्यक्तीचे आचरण कसे असते हे सांगण्यास प्रारंभ केला. आपल्या मनात विचार येतो की अर्जुनाने भगवंतांकडे जर संपूर्ण शरणागती पत्करली होती तर त्यांनी इतके कष्ट घेऊन अर्जुनास सर्व सविस्तर का सांगितले असावे? ते फक्त त्यास त्याची शस्त्रे घेऊन युद्ध कर व विजय मिळव इतकेच म्हणू शकले असते. घोर युद्ध प्रसंगी हा उपदेश करण्याची त्यांना काय जरूर होती?

एखादा छोट्या वयाचा मुलगा थंडीच्या दिवसात शाळेत जाण्यासाठी बस पकडताना स्वेटर घालण्यास विसरतो व त्याची आई त्याला तो घातल्याशिवाय शाळेत जायचे नाही असे सांगते. कारण विचारल्यावर ती त्याला म्हणते की आत्ता तू स्वेटर घाल, घरी परत आल्यावर मी सर्व काही सांगेन.
अर्जुनाचीही स्थिती त्यावेळी एखाद्या बालकासारखी होती. परंतु भगवंतांनी थोडक्यात उत्तर न देता त्यांचा दीर्घ उपदेश गीतेच्या अठरा अध्यायांमधून दिला. त्यांना माहित होते की हा उपदेश फक्त त्या अर्जुनासाठी नाही तर येणाऱ्या अनेक पिढ्यांतील अर्जुनाना मार्गदर्शन करेल. एखादा तज्ज्ञ जसे मार्गदर्शन करेल तसेच हे होते. काही वेळा काम टाळण्यासाठी आपण काही तरी बहाणा शोधतो पण ते काम करणे का जरुरीचे आहे याचे महत्व आपल्याला समजले तर ते बिनतक्रार आपण करतो. तसेच छोट्या मुलांची मानसिकता समजून त्यांना काही गोष्टी सांगतात, त्या त्यांच्यावर आपण लादू शकत नाही.

गीतामाहात्म्य सांगताना असे म्हंटले आहे -
सर्वोपनिषदो गावो दोग्धा गोपालनन्दनः । पार्थो वत्सः सुधीर्भोक्ता दुग्धं गीतामृतं महत् ।।६।।
भावार्थ: सर्व उपनिषदरूपी गाईंचे अमृतासमान उपदेशाचे गीतारूपी दूध, भगवान श्रीकृष्ण काढून ते अर्जुनास प्राशन करवितात.
त्या शाळॆत जाणाऱ्या मुलास थर्मामीटर दाखवून त्यातील पारा ठराविक खुणेच्या खाली गेला तर हवा खूप थंड असेल व त्याला थंडी वाजेल असे समजावून सांगितले तर तो टाळाटाळ न करता थंडीच्या दिवसात रोज स्वेटर घालेल. त्याच्यात जबाबदारीची जाणीव येईल. त्याचप्रमाणे भगवंत अर्जुनास जेव्हा संपूर्ण उपदेश देतात तेव्हा त्याला आपल्या कर्तव्याची पूर्ण जाण येते. भगवंतांनी फक्त अर्जुनावरच नाही तर पूर्ण मानवजातीवर हे उपकार केले आहेत. अर्जुनास ते स्वतःच्या पायावर उभे करतात, त्याच्यातील आत्मविश्वास जागवितात कारण त्याचे मन व त्यामुळे बुद्धी डगमगले आहेत. बुद्धी स्थिर कशी करावी याबद्दल ते उपदेश करतात.

पंचावन्नाव्या श्लोकात भगवंत म्हणतात आपण स्वतःमधे संतुष्ट राहण्यास शिकले पाहिजे. बाह्य गोष्टींमधे आपले समाधान शोधू नये. सर्वसामान्य मनुष्याचा संतोष हा बाह्य गोष्टींवर, त्यांच्या अपेक्षा व आकांक्षांवर अवलंबून असतो. जर पायी चालत असलो तर आपल्याकडे दुचाकी असावी असे वाटते, जर ती मिळाली तर आता गाडी पाहिजे अशी इच्छा होते. ह्या इच्छा व अपॆक्षा कधी न संपणाऱ्या आहेत. आपण आपल्या अंतरंगातच आनंदाचा शोध घेतला पाहिजे. असा आनंदच चिरकाल टिकतो. तो बाह्य व्यक्ती, वस्तू किंवा परिस्थिती यावर अवलंबून नसावा कारण ते सर्व बदलणे आपल्या हाती नाही. एखादी अप्रिय व्यक्ती समोरून आली तर तिला आपण टाळण्याचा प्रयत्न करतो परंतु तिला चेहऱ्यावर हास्य ठेऊन सामोरे गेल्यास आपल्यामधील शत्रुत्वभाव नाहीसा होईल. आत्मसंतुष्ट राहण्यामधे विलक्षण ताकद आहे.

छप्पन्नाव्या श्लोकात भगवंत आपणांस मनन करण्याचा सल्ला देतात. आपण बाहेरील अनेक व्यक्तींशी संभाषण करतो परंतु स्वतःसाठी अजिबात वेळ देत नाही. आपण थोडे शांत होऊन, आपण काय चुका करतो याचे आत्मपरीक्षण करावे. सुख आणि दुःख या एकाच नाण्याच्या दोन बाजू आहेत. नुसते सुखाच्या पाठीमागे लागलो तर दुःखही पदरात येणार. घरात वातानुकूलित करणारी यंत्रणा बसविली तर थोडे दिवस छान जातील, थंड हवेचे सुख मिळेल पण सतत त्या हवेत राहिल्याने त्रासही होऊ शकतो व तो दुःखास कारणीभूत होईल. लहान घरातून मोठ्या घरात गेल्यावर सुरुवातीस सुख मिळेल परंतु नंतर त्याच्या सफाईसाठी कष्ट घ्यावे लागतील, नोकर-चाकर ठेवावे लागतील, अंतिमतः ते दुःखकारक होईल. आपले शरीर प्रकृतिजन्य आहे व त्रिगुणांच्या मिश्रणाने बनलेले आहे. सुख-दुःखे ही येत-जात राहणार. दु:खांमुळे विचलित होणे म्हणजे त्यांना आपल्या अंतरंगात प्रवेश करू देण्यासारखे आहे. परंतु ती कायम टिकणारी नाहीत. जसे आपल्या प्रिय व्यक्तीचा मृत्यू झाल्यास आपल्याला तीव्र दुःख होते परंतु वर्षा-दोन वर्षात आपण ते विसरतो. जे एक-दोन वर्षात घडते ते आपण काही वेळातच का कमी करू नये? त्यासाठी आपल्याला मनाची तयारी करावी लागेल. क्षणिक सुख मिळाले तर आपण हर्षभरित होतो व दु:खी घटना घडल्यास त्यात बुडून जातो, हे अयोग्य आहे. मासे पकडण्यासाठी आपण कणकेच्या गोळ्यास मागे काटा लावून पाण्यात सोडतो. कणकेच्या आकर्षणाने मासा येतो व काट्याला अडकतो. सुख-दुःखे ही त्याप्रमाणे आहेत, त्यांच्याकडे आकृष्ट होऊन आपण त्यात अडकतो. एखाद्या व्यक्तीस आपल्या पत्नीच्या मृत्यूची बातमी समजताच अतीव दुःख होते व दुसऱ्या व्यक्तीस लॉटरी लागली तरी हृदयविकाराचा झटका येऊन तिचा मृत्यू होतो म्हणजे सुख व दुःख यांचा परिणाम समानच झाला.

भगवंत सांगतात की स्थिरबुद्धीच्या व्यक्ती कशानेही उत्तेजित होत नाहीत. सुख-दुःखांचा प्रभाव फक्त मर्यादित काळाकरिताच असतो हे ते जाणतात. सुख-दुःख अनित्य आहेत व ती कालांतराने नाहीशी होतात याचे त्यांना भान असते. आपण ती कमीतकमी वेळात नाहीशी करण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. हे सर्व आपणास समजते पण आचरणात येत नाही. त्याचा अनुभव घेण्याचा प्रयत्न आपण केला पाहिजे. लर्नगीता मधील प्रवास "गीता पढे, पढाये और जीवन में लायें" असा आहे. आपल्या चेहऱ्यावरील स्मितहास्य कधी ढळू देऊ नये असे गीता सांगते. महाभारताच्या कठीण समयी अर्जुन आपली शस्त्रे टाकून हतोत्साहित अवस्थेत बसला होता.ज्याच्या भरवश्यावर भगवंतांनी युद्ध करण्याचा निर्णय घेतला तोच हतबल व आप्तस्वकीयांच्या मोहाने ग्रस्त झाला होता. त्यांनी त्यामुळे क्रोधीत व्हावयास पाहिजे होते परंतु ते शांत होते, त्यांच्या चेहऱ्यावरील हास्य ढळले नाही. आपल्या चेहऱ्यावरची प्रसन्नता कायम ठेऊन त्यांनी अर्जुनास उठविले होते व प्रेमाने आपला उपदेश त्यास देऊ केला. आपणही अशीच प्रसन्न वृत्ती ठेऊ शकतो काय?
एका कवितेत म्हटले आहे-
कुछ भी नहीं असंभव जग मे, सब संभव हो सकता है ।
कार्य हेतु यदि कमर बांध लो, तो सब कुछ हो सकता है ।।
कोणतेही कार्य निश्चयात्मक बुद्धी असेल तर होऊ शकते.

सत्तावन्नाव्या श्लोकात भगवंत म्हणतात की ज्याची बुद्धी स्थिर (प्रतिष्ठित) असते, तिचे निर्णय योग्य असतात. जेव्हा क्रोध, निराशा किंवा दुःखामुळे बुद्धी विचलीत होते, तेव्हा योग्य निर्णय घेतले जाऊ शकत नाहीत. आपल्या मनात जेव्हा नकारात्मक विचार येतात तेव्हा त्यांना लगेच प्रतिसाद देऊ नये, थोडे शांत राहावे कारण आपली बुद्धी तेव्हा स्थिर नसते. बुद्धीची स्थिरता आल्यावर मग निर्णय करावा. अशी स्थिरबुद्धी व्यक्ती शुभ गोष्टीची प्राप्ती झाल्यावर उत्तेजित होत नाही किंवा अशुभाची प्राप्ती झाल्यास त्याचा द्वेष करीत नाही. पुढील श्लोकात ते त्यासाठी सुंदर उदाहरण देतात.

श्लोक ५८ - ज्याप्रमाणे, कासव कोणतेही संकट आल्यावर आपले सर्व अवयव आपल्या कवचात ओढून घेते, तसेच योगी अशा परिस्थितीत, आपल्या इंद्रियांना त्यांच्या विषयांपासून दूर ठेवतो व त्यामुळे त्याची बुद्धी स्थिर होते. मंदिरातील गाभाऱ्यात प्रवेश करण्यापूर्वी आपल्याला कासवाच्या प्रतीकाचे दर्शन होते. कासवास सहा अंगे असतात. चार पाय, शेपूट व मुख. हे सर्व संकट आल्यावर ते आपल्या कवचात सामावून घेते व आपले रक्षण करते. तसेच आपली ५ इंद्रिये व मन आहेत. त्यांच्यावर काम, क्रोध, लोभ, मोह, मद आणि मत्सर या षड्रिपूंचे सतत आक्रमण होत असते. त्यांच्यापासून कासवाप्रमाणे आपल्या इंद्रियांचे रक्षण करणे जरुरी आहे. नुसत्या पाच इंद्रियांचेच नव्हे तर मनाचे नियंत्रणही आवश्यक आहे. उदाहरणार्थ, डोळे बंद असले तर दृश्य दिसणार नाही परंतु मनात त्याचा विचार येणे थांबणार नाही किंवा उपासाच्या दिवशी काही खाल्ले नाही तरी भोजनाचा विचार मनातून जाणार नाही. विषयासक्ती जर गेली नाही तर नुसते इंद्रियांवर नियंत्रण असून चालणार नाही. या सर्व सुंदर श्लोकांतून आपल्याला जीवनासाठी उचित उपदेश मिळतो. छोट्या छोट्या गोष्टींतून आपण हे साध्य करू शकतो. जसे रोज चहा पिण्याची सवय असेल तर एके दिवशी तुळशीचे पान गरम पाण्यात टाकून पिण्याचा प्रयोग करून पाहावे व ते शक्य झाल्यास रोज करावे, कदाचित चहाची सवय सुटेल. सकाळी उठल्यावर व्यायाम व योगासने करण्याचा सराव करावा.

एकोणसाठाव्या श्लोकात भगवंत जिव्हा (रसना) हे पाच इंद्रियांत सर्वात प्रभावी इंद्रिय असते हे सांगतात. जिव्हा सतत बोलते व निरनिराळे पदार्थ ग्रहण करते. सर्व रोगांचा आरंभ तेथूनच होतो. आपल्या कटू वाणीमुळे अनेकांना आपण दुःख देतो किंवा त्यांच्याशी शत्रुत्व करतो. जे प्रकृतीसाठी योग्य नाही तेही खातो. म्हणून भगवंत सांगतात की इंद्रियांच्या संयमाचा आरंभ रसनेपासून केला पाहिजे. आठवड्यातील एखादा दिवस निराहार राहण्याचा प्रयत्न करावा. परंतु निराहार केवळ जिव्हेचा नसतो. कानाने ऐकणे, डोळ्यांनी पाहणे हेही त्या त्या इंद्रियांचे आहार आहेत. अष्टांग योगामध्ये "प्रत्याहार" ही पाचवी पायरी आहे त्यामध्ये पाचही इंद्रियांचे संयमन करणे जरुरी आहे. इंद्रियांना विषयांपासून दूर ठेऊ परंतु त्यांचे मनातील चिंतनही दूर केले पाहिजे तरच त्यापासून पूर्ण निवृत्ती होईल. जोपर्यंत परमात्मतत्वात रस येणार नाही तोपर्यंत बाकी रस कमी होणार नाहीत. त्यासाठी (परमात्म्यावर) भक्ती अतिशय उपयुक्त आहे.

साठाव्या श्लोकात भगवंत इंद्रियांच्या प्रमथनशील स्वभावाबद्दल सांगतात, विद्वान व्यक्तीसही त्यांना काबूत ठेवणे कठीण असते. प्रयत्न करून देखील इंद्रिये मनास जबरदस्तीने ओढून विषयांकडे नेतात. एका गुरूंनी आपल्या शिष्यास ध्यान करतेवेळी माकडाचा विचार मनात आणायचा नाही असे सांगितले पण नेमका तोच विचार त्याच्या मनात वारंवार येत राहिला. जी गोष्ट पूर्णपणे मनातून काढून टाकायची आहे तिचे चिंतन करू नये. जर बुद्धी निश्चयात्मक नसेल तर विद्वत्तेचा काही उपयोग नाही.