विवेचन सारांश

ભક્તિથી ભગવદ્ પ્રાપ્તિ

ભગવાન ઉત્તમ વક્તા છે. જેમ સારા ડોક્ટર ઉપર-ઉપરથી રોગનો ઈલાજ નથી કરતા પણ તેનું જડમૂળ શોધી બધીજ વાતોનો પૂરો ઈલાજ કરે છે તેમ ભગવાને એકજ શ્લોકમાં જવાબ આપી બીજા શ્લોકોમાં તેનો વિસ્તારથી અર્થ સમજાવ્યો. ભગવાને તેને એક પછી એક અનેક વિકલ્પ આપ્યા પછી ૧૧મા શ્લોકમાં કર્મફળનો ત્યાગ કરવાનો વિકલ્પ આપી દીધો. ભગવાને આ બધા વિકલ્પો આપી ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ વાત કરી છે.

તેઓએ કહ્યું કે  આ શ્લોક જોવામાં સાધારણ લાગે છે પણ તેનો ખૂબ જ ગહન અર્થ છે. આ એક જ શ્લોક પર ચર્ચા કરવી હોય તો ઓછામાં ઓછા ૪થી ૫ કલાક લાગે પણ આપણે તેને સંક્ષિપ્તમાં જોઈશું. ભગવાન કહે છે,
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते।।6.35।।

હે અર્જુન! મર્મને ન જાણીને કરવામાં આવેલા અભ્યાસ કરતા જ્ઞાન શ્રેષ્ઠ છે, જ્ઞાનથી પરમેશ્વરના સ્વરૂપનું ધ્યાન શ્રેષ્ઠ છે અને તેનાથી પણ ફળનો ત્યાગ શ્રેષ્ઠ છે કારણકે ત્યાગથી પરમ શાંતિ મળે છે. હવે અહીં સાધારણ રીતે એવું લાગે કે ભગવાને એક વાત કરતા બીજી વાતને શ્રેષ્ઠ કહી છે પણ તેનાથી ઉલટું છે. અહીં ભગવાન એવું કહે છે કે અહીં કોઈ એક વાત ઓછી કે વધુ મહત્ત્વની નથી. અભ્યાસથી જ્ઞાન શ્રેષ્ઠ શા માટે છે? કારણકે જે કંઈ પણ આપણે અભ્યાસ કરીશું તે ઇન્દ્રિયો દ્વારા કરીશું, જેમકે આંખો બંધ કરી સીધા બેસી જાઓ, પદ્માસનમાં બેસી જાઓ, પૂજા-અર્ચના કરો, આરતી કરો. આ બધું ઇન્દ્રિયો દ્વારા થયું. અભ્યાસથી મન કાબુમાં આવે છે. જે વધુ સૂક્ષ્મ હોય તેટલું શક્તિશાળી હોય છે જેમકે મોબાઈલમાં સીમકાર્ડ શક્તિશાળી છે. ઇન્દ્રિયો દેખાય છે પણ મન તો દેખાતું નથી. અભ્યાસથી મન જાગૃત થાય છે, જયારે જ્ઞાનથી બુદ્ધિ જાગૃત થાય છે. પછી ભગવાને કહ્યું કે જ્ઞાનથી પણ ધ્યાન શ્રેષ્ઠ છે કારણકે ધ્યાનથી ચિત્ત એકાગ્ર થાય છે. મન તેના ઉપર બુદ્ધિ અને તેના ઉપર ચિત્ત. જેમ-જેમ આપણે અંદર ઉતરીએ છીએ તેમ-તેમ આપણું મન એકાગ્ર થતું જાય છે. હવે ભગવાન કહે છે કે ધ્યાનથી પણ બધા કર્મોના ફળનો ત્યાગ શ્રેષ્ઠ છે. અંતઃકરણની ચાર સ્થિતિ છે પહેલા મન, પછી બુદ્ધિ, પછી ચિત્ત અને પછી અહમ. અહીં અહમનો અર્થ અભિમાન નથી. અહીં તેનો અર્થ છે હું પોતે. કર્મના ફળનો ત્યાગ કરવાથી અહમનો ભાવ જતો રહે છે જેમકે આ મેં કર્યું. જયારે મે કશું કર્યું નથી તો મારાપણાનો ત્યાગ થાય છે. હકીકતમાં આ કોઈ એક બીજાથી ઉતરતા નથી. બધા જ દરેકની વૃતિ અનુસાર શ્રેષ્ઠ છે. ભગવાને કહ્યું કે સાધુઓમાં શ્રેષ્ઠતા શોધવાની આવશ્યકતા જ નથી. બીજા બધા મહાપુરુષો સાધનોને મહત્ત્વ આપે છે. કૃષ્ણ ભગવાન એવું નથી કરતાં. તેઓ સાધનના બદલે લક્ષણોને મહત્ત્વ આપે છે. કોઈ કહે કે હું આટલો સમય ધ્યાન ધરું છું, પૂજા કરું છું, જપ કરું છું વગેરે વગેરે. અહીં ભગવાન કહે છે, સારું છે તું આ બધું કરે છે પણ મને એ બતાવ કે આ બધું કર્યા બાદ તારામાં શું બદલાવ આવ્યો? તારા લક્ષણો શું છે? ગીતામાં ભગવાન એજ સમજાવે છે કે સાધન કોઈ પણ હોય પણ જો તેનું પરિણામ આવતું હોય તો તે સાધન બરાબર છે. ભગવાને ભક્તના ૩૯ લક્ષણોની યાદી આપી છે અને આ બધા જ લક્ષણો આપણા બધામાં ઓછા વત્તા પ્રમાણમાં જરૂર જોવા મળે છે. જ્યાં આપણે ઓછા છીએ ત્યાં વધારવાનો પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. ભગવાન કહે છે લક્ષણો કહેતાં પહેલાં હું એક વાત કહીશ. આપણા મનની જે કંઈ પણ અશાન્તિઓ છે તેનું જો સૂક્ષ્મ અવલોકન કરીએ તો ખ્યાલ આવશે કે જેટલી વધુ આપણે કર્મફળની આશા રાખીએ છીએ તેટલું વધુ મન અશાંત રહે છે. આ મેં કર્યું, જેટલો વધુ હું આ બાબતમાં વિચાર કરું છું તેટલું મન અશાંત બને છે. જેમકે ચિંતા જેમ વધુ તેમ મન વધુ અશાંત. તેઓ એ ઉમેર્યું કે આપણે એમ માનવું જોઈએ કે જે થશે તે સારા માટે અને જેમ રામજી રાખશે તેમ રહીશું. 

होइहि सोइ जो राम रचि राखा।
को करि तरक बढ़ावै साखा॥

सीता राम-सीता राम-सीता राम कहिए।
जाहि विधि राखे राम, ताहि विधि रहिये।।

કોઈ વ્યક્તિને નુકશાન થાય તો આપણે એમ માનીએ છીએ કે તે દુઃખી હશે પણ શાંત મનવાળી વ્યક્તિ કહે છે મોજ છે. હું ક્યાં કશું લાવ્યો હતો? અહીંથી આવ્યું હતું અને ચાલ્યું ગયું, ફરી આવી જશે. તે કર્મબંધનથી જોડાતો  નથી. હવે ભગવાન ૧૩મા શ્લોકથી ૧૮માશ્લોક સુધી ભક્તના લક્ષણો કહે છે જે આપણે ધ્યાનથી સાંભળીએ. આ બહુ મહત્ત્વપૂર્ણ છે.  આ લક્ષણોનું પરીક્ષણ પોતાની જાત પર કરવાનું છે અને નહીં કે અન્ય વ્યક્તિ જેમ કે સાસુજી, પતિદેવ, પત્ની, પિતાજી, માતાજી વગેરે. પર!! ભગવાન કહે છે આ બધા જ માપદંડ પોતા માટે છે અને નહી કે અન્યો માટે. 

ભગવાને સૌથી પહેલા અદ્વેષને લક્ષણ બતાવ્યું. કોઈ સાથે દ્વેષ ન કરવો. કોઈ પ્રત્યે નકારાત્મક ભાવ છે તો તે દ્વેષ છે. જો તમને કોઈ પ્રત્યે સકારાત્મક કે ઉદાસ ભાવ હોય તો દ્વેષ નથી. જો તમે તટસ્થ કે સકારાત્મક છો તો કોઈ દ્વેષ નથી. પોતાની લાઈન મોટી કરવામાં કોઈ ખરાબી નથી પણ બીજાની લાઈન નાની ન કરાય, તે દ્વેષ છે. કોઈ બીજાની કાંઈ સારી વાત કરતા હોય ત્યારે તેને રોકીને તેના અવગુણ વગેરે બતાવવા એ દ્વેષ છે. બીજો કોઈ આગળ વધી રહ્યો છે તો મને દુઃખ થાય છે આ દ્વેષ છે. મોટા ભાગનાં લોકો પોતાના દુઃખોથી ઓછા અને બીજાના સુખથી વધુ દુઃખી થતા હોય છે. પોતાના ઘરમાં ગાડી નથી વાંધો નહી પણ પાડોશીને ત્યાં ગાડી આવી તો તકલીફ થાય છે. આ દ્વેષ છે. ઘણી વાર લોકો પોતાને સારા ધાર્મિક, સત્સંગી માને છે તેને પણ દ્વેષ થતો હોય છે કે કોણ ગુરુજીની વધુ નજીક જાય છે? ગુરુજી કોના પર વધુ ધ્યાન આપે છે? આ બહુ સૂક્ષ્મ છે. ભગવાન કહે છે બધા માટે મિત્રતાનો ભાવ હોવો જોઈએ. 

 અહીં રહીમજીનો દોહો કહીને સમજાવ્યું,

रूठे सुजन मनाइए, जो रूठे सौ बार ,
रहिमन फिर-फिर पोइए टूटे मुक्ता-हार।

રિસાયેલા સ્વજનો, સજ્જનોને ૧૦૦ વખત પણ રિસાય તો પણ મનાવવા જોઈએ. જો તમારી પાસે મોતીઓની માળા હોય અને વારંવાર તૂટી જાય તો પણ તમે તેને વારંવાર પરોવો છો અને ફેંકી દેતા નથી તેમ સ્વજનો, સજ્જનોને મનાવતા રહેવું જોઈએ. 

પતંજલિ યોગસૂત્રમાં ચિત્તશુદ્ધિના ચાર સાધનો છે. સુખી લોકો સાથે મૈત્રી, દુઃખી લોકો પ્રત્યે કરુણા, પુણ્યાત્માઓ પ્રત્યે પ્રસન્નતાનો ભાવ રાખો અને પાપાત્માઓ પ્રત્યે ઉપેક્ષાનો ભાવ રાખો. ભગવદ્ગીતામાં આ સાધનો બે જ થઇ ગયા. સુખી અને પુણ્યાત્માઓ સાથે દોસ્તી કરો અને દુઃખી અને પાપી લોકો પ્રત્યે કરુણાનો ભાવ રાખો. તેમના માટે પ્રાર્થના કરો. દયા અને કરુણા બે વચ્ચે થોડો તફાવત છે. દયા સ્થિતિગત છે. કોઈ બનાવ બન્યો, મેં તેની પર દયા કરી તેને મદદ કરી દીધી. કરુણા તેનાથી વિશાળ રૂપમાં છે. તેમાં બીજાના દુઃખથી હું દુઃખી થઇ જાઉં છું. તેઓએ અહી ઉમેર્યું કે સંત જ્ઞાનેશ્વરજી મહારાજ તેમની પ્રાર્થનામાં કહે છે કે બધાજ દુઃખી અને પાપાત્માઓનો ઉધ્ધાર કરી દો. 

दया धर्म का मूल है पाप मूल अभिमान |

દયા શક્તિમાનનો ગુણ છે તો કરુણા સર્વ સામાન્યનો ગુણ છે. તેમણે એમ પણ કહ્યું કે આપણા જીન્સમાં કરુણા છે. મમતાથી, કરુણાથી આપણે બધાને બદલી શકીએ છીએ. કરુણાનો ભાવ ભક્તિ માટે ખૂબ મહત્ત્વનો છે. 

નિર્મમ - વસ્તુઓ અને વ્યક્તિઓમાં મમત્ત્વ, મારાપણાનો ભાવ એ મમત્ત્વ. અહીં તેમણે એક દંપતિનું ફ્રીઝ ખરીદવા અંગેનું ઉદાહરણ આપી ઉંડાઈથી સમજાવ્યું. એક દંપતિ ફ્રીઝ ખરીદવા ગયું, ત્યાં તેમણે પોતાની પસંદનું ફ્રીઝ ખરીદવાનું નક્કી કર્યું. વેંચાણ કરનાર સેલ્સ મેનેજરે તે ફ્રીઝ કોઈ અન્ય ગ્રાહક પસંદ ન કરી લે અને કોઈ અવ્યવસ્થા ઉભી ન થાય તેથી તેના પર તે દંપતિનું નામ લગાવી દીધું અને ચુકવણી માટે તે દંપતિને જણાવ્યું. એટલામાં તે દુકાનના અન્ય કર્મચારીઓ બીજું એક ફ્રીઝ ત્યાંથી લઇ જઈ રહ્યા હતા, તે જોઈ તે ભાઈથી બૂમ પડી ગઈ, એ ભાઈ, ત્યાં થોડું સંભાળીને મૂકજો કારણકે ત્યાં મારું ફ્રીઝ પડેલું છે. અલબત્ત હજુ તેના બીલની રકમની ચૂકવણી પણ કરવાની બાકી હતી પણ તેમણે પસંદ કરી લીધું હતું અને પોતાનું માનવા લાગ્યા હતા. આમ મમત્ત્વ જેટલું વધુ ભક્તિ તેટલી ઓછી થશે. જેમનામાં હું નથી અને મારું કંઈ નથી. આ બધું કોઈનું આપેલું છે. જે પણ મારી પાસે છે તે બીજાએ આપેલું છે એવો ભાવ હશે તે ભક્તિ પૂર્ણ થતો જશે અને હું, મારું, વગેરે  કરતો રહે છે તે ભક્તિથી એટલા દૂર થતા જાય છે. 

અહંકાર - ગુણોનો અહંકાર, દેખાવનો અહંકાર, મારી બુદ્ધિનો અહંકાર મારી ઉપાધિઓનો અહંકાર. અરે! તેનો કોઈ છેડો જ નથી!! બુદ્ધિનો અહંકાર તો લગભગ બધામાં હોય છે. દુઃખ અને સુખમાં સમાન થઇ જાવ. હવે આપણને લાગે છે કે આવું કેમ થાય? સુખમાં કાંઈ સારું ન લાગે અને દુઃખમાં કંઈ ખરાબ ના લાગે તેવું કેમ થાય?  ભગવાન પણ તેને શૂન્ય કરવાનું નથી કહેતા. ભગવાનનો આશય અહીં તેની માત્રા પર છે. કોઈને સુખમાં એકદમ પાગલ થતા અને દુઃખમાં એકદમ રડતાં જોવા મળે છે જયારે એ જ દુઃખમાં અન્ય વ્યક્તિ એટલું રડતી નથી કે સુખમાં એટલો પાગલ થઇ નથી જતો. આ બધું માત્રા પર આધારિત છે. બંનેની દૃષ્ટિ અલગ-અલગ છે. કોઈનું પાકીટ ખોવાઈ જાય તો જાણે ઠીક છે અને અન્ય કોઈ માટે તો આખી દુનિયાથી નારાજ થઇ જાય છે, કોઈ સાથે વાત પણ કરતો નથી વગેરે. ભગવાન કહે છે દુઃખ અને સુખની માત્રા ઓછી કરો.
ક્ષમી - કોઈને માફ કરવાનો ગુણ

અંગ્રેજીમાં એક સરસ કહેવત છે, 

“ forgive and forget.”

માફ કરી દો અને ભૂલી  જાઓ, માફ કરી તેને ભૂલી જાઓ.

સંતુષ્ટ - ભક્તે હંમેશા પોતાના કર્મોને ભગવાનની ઈચ્છા માનીને સંતુષ્ટ રહેવું જોઈએ.

 गो-धन, गज-धन, वाजि-धन और रतन-धन खान।
जब आवत सन्तोष-धन, सब धन धूरि समान ॥

અર્જુન,  સંતોષ જેવું કોઈ ધન નથી. કોઈપણ પ્રકારનું ધન આવી જશે પણ જો સંતોષ નહીં આવે તો તે ધનનો કોઈ અર્થ નથી. સંતોષ આવી જશે તો બધું જ જે છે તે સારું લાગશે. યક્ષે એક વખત યુધિષ્ઠીર મહારાજને પૂછ્યું કે ગરીબ કોણ છે? સામાન્ય રીતે આપણે સમજીએ છીએ કે જેની પાસે ધન નથી, કપડાં નથી, ચપ્પલ નથી તે ગરીબ છે પણ યુધિષ્ઠીર મહારાજે જવાબ આપ્યો કે અસંતુષ્ટ સૌથી ગરીબ છે. તેમણે એક સુંદર વાત કરી કે જે લોકો ૫૦-૬૦ વર્ષનાં થયા છે તેઓ એ આજથી ૨૫ વર્ષ પહેલા ક્યારેય વિચાર્યું પણ હતું કે આજે જે છે તેટલું તેને મળશે? હા, આપણે તો વિચાર્યું પણ નહોતું!! પણ શું આપણે સંતુષ્ટ થઇ ગયા? આપણને એટલું મળ્યું કે જે આપણે  વિચાર્યું પણ નહોતું  તો પણ આપણને સંતોષ નથી થયો. એટલે જીવનમાં સંતુષ્ટિ ખૂબ જ આવશ્યક છે. હે અર્જુન! સતત જે કોઈનો પોતાના મન અને બુદ્ધિ પર કાબુ હોય તે સંતુષ્ટ રહે છે. આપણે ઘણીવાર જાણતા હોઈએ તો પણ અમુક કામો એવા કરીએ છીએ. દા.ત. ડાયાબીટીશ હોવા છતાં આપણે મીઠાઈ ખાવાનો લોભ છોડી શકતા નથી. બુદ્ધિ ના પાડે તો પણ એક ગોળી વધુ લઇ લઈશ, થોડું વધુ ચાલી લઈશ તેવી દલીલો સાથે મીઠાઈ આરોગીએ છીએ. શિવજીની તપસ્યા કરવામાં પાર્વતીજી બેઠા છે ત્યારે શપ્તઋષિ આવે છે અને પાર્વતીને સમજાવે છે કે તારાથી નહી થાય પણ પાર્વતીજીનો તો દ્રઢ સંકલ્પ હતો કે તેમને શિવજી જ જોઈએ, એટલે માન્યા નહીં. જીવનમાં નાના સંકલ્પ લઇ તેને નિભાવવાની કોશિશ કરવી જોઈએ અને પ્રાણ આપીને પણ તેની રક્ષા કરવી જોઈએ. એકદમ મોટો સંકલ્પ લેવાની જરૂર નથી. દા.ત. આજ સુધી હું એક પણ માળા કરતો નથી અને સંકલ્પ કરું કે કાલથી હું ૧૧ માળા કરીશ તો જરૂરથી મુશ્કેલ લાગશે. 

મન-બુદ્ધિ ભગવાનનાં ચરણોમાં રાખવાનાં છે. જેણે આ કર્યું તે ભગવાનનો થઈ જાય છે. 
અરણ્યકાંડમાં સુતીક્ષ્ણજીનું વર્ણન આવે છે.

नहिं सतसंग जोग जप जागा। नहिं दृढ़ चरन कमल अनुरागा॥

ભગવાને ગીતામાં કેટકેટલા સુત્રો આપ્યા છે!!! તેઓ કહે છે, અર્જુન! હું જીવનમાં કોઈને ઉદ્વેગ આપીશ નહીં કે કોઈ દ્વારા ઉદ્વેગની સ્થિતિમાં આવીશ નહીં. ન મારા કારણે કોઈ હેરાન થશે કે ના તો હું કોઈના કારણે હેરાન થઈશ. આપણે સહુ વિચારીએ છીએ કે મારા કારણે કોઈ હેરાન ના થાય પણ હું પણ તેમના કારણે હેરાન નહી થાઉં તેવું આપણા ધ્યાનમાં નથી આવતું. બંને વાતો ખૂબ જ જરૂરી છે. જો  તમે તેની  દરકાર નહીં કરો તો કોઈ તમને દુઃખી નહી કરી શકે. 

लुब्धकधीवरपिशुना निष्कारणवैरिणो जगति॥
હરણ, માછલી અને સજ્જન વ્યકિત બહુ સંતોષી હોય છે. એ ઘાસ, પાણી અને સંતોષથી પોતાનું જીવન વ્યતિત કરે છે. પરંતુ હરણને શિકારી, માછલીને માછીમાર તથા સજ્જનોનો દુષ્ટ લોકો કારણ વગર હેરાન કરે છે. જે હેરાન નથી થતાં તે શ્રેષ્ઠ છે. ભક્ત કોઈને હેરાન નથી કરતો. હરણ, માછલી અને સજ્જનના દાખલાથી સમજી શકાય છે કે એ લોકો કોઈને તકલીફ નથી આપતાં છતાંપણ એમણે કષ્ટ સહન કરવા પડે છે. કષ્ટમાં પણ તેઓ ઉદ્વિગ્ન નથી થતાં.
એક સુંદર ભજન છે,
                                                            

શ્લોક ૧૭ અને ૧૮

જે મને મળી ગયું તેનાથી હું સંતુષ્ટ છું. બીજી કોઈ વાતની આકાંક્ષા નથી રાખતો. જયારે એક પગમાં કાંટો વાગે છે તો બીજો કાંટો શોધી પેલો કાંટો કાઢી બંને કાંટા ફેંકી દઈએ છીએ. તે રીતે શુભ કર્મોથી અશુભ કર્મો દૂર કરતા શીખવાનું છે. કોઈને થશે શત્રુ અને મિત્રમાં સમાન ભાવ કેવી રીતે રાખી શકાય? આ વાસ્તવિક વાત નથી. અહીં સમાન ભાવનો અર્થ અલગ છે. કોઈ મારી સાથે શત્રુતા રાખે છે, હું તો સારી રીતે રહું છું હું તો સારી વ્યક્તિ છું. જો સામેવાળાને તમારી સાથે સંબંધ નથી રાખવો તો તમે તેને દબાણ કરી શકો નહીં. આપણે તેને આપણી સમસ્યા બનાવી દઈએ છીએ. હું સારું કરું તે મારા હાથમાં છે, બીજા સારું કરે તે આપણા હાથમાં નથી. ભગવાને આપણને રીમોટ કંટ્રોલ આપ્યું છે તે ફક્ત આપણા માટે છે અને નહીં કે સામાવાળા માટે!! જો એસીનું રીમોટ તમે ટીવી ચાલુ કરવા વાપરશો તો તે ચાલશે? આપણે પોતાના પર કાબુ રાખી શકીએ બીજા પર નહીં. 

નાનકદેવ એક ગામમાં ભિક્ષા માંગવા જાય છે તો લોકો તેમનું અપમાન કરી કાઢી મૂકે છે. નાનકદેવ જતાં-જતાં ડાબા હાથની મુઠ્ઠીમાં માટી તેઓ તરફ ફેંકે છે. શિષ્યોએ વિચાર્યું કે ગુરુજી નારાજ થયા એટલે આમ કર્યું. તેઓ આગળ ગયા. બીજા ગામના લોકો બહુ ધાર્મિક અને ભલા લોકો હતા. તેઓએ આદર-સત્કાર કરી છપ્પન ભોગનું ભોજન કરાવ્યું અહીંથી પણ જતી વખતે નાનકજીએ ફરી હાથની મુઠ્ઠીમાં માટી તેઓ તરફ ફેંકી. આ જોઈ શિષ્યોએ પૂછ્યું કે આ શું? આ લોકો તો ભલા છે ! ત્યારે નાનકજી કહે છે જે અપમાન કરે કે મને માન આપે તે બધા જ મારા માટે સમાન છે. મારા મનમાં કોઈ માટે કોઈ જ વિચાર નથી. જે માન અને અપમાનમાં સમાન રહે છે તે જ સાચો મનુષ્ય છે. જે સુખ-દુઃખમાં સમભાવ રહે છે પોતાને સંભાળી લે છે તે જ સાચો મનુષ્ય છે

મૌન ખૂબ જ મહત્ત્વપૂર્ણ ગુણ છે. આપણે તો થોડી વાર ચુપ રહેવું પડે તો વિચલિત થઇ જઈએ છીએ. આપણે સૌએ દિવસમાં થોડી વાર તો મૌન રહેવું જ જોઈએ. ભક્તનો આ મહત્ત્વપૂર્ણ ગુણ છે. જે મળે, જેવું મળે તેમાં સંતુષ્ટ રહેવું. જયારે આપણે તો એક વખત દીકરીના લગ્ન થઇ જાય, એક વખત કારખાનું ચાલી જાય, એકવાર હું પાસ થઇ જાઉં, એક વાર મને નોકરી મળી જાય પછી હું સંતુષ્ટ થઇ જાઉં એમ માંગીએ છીએ.

અનિકેત એટલે કે દરેક બાબતમાં પોતાનો કબજો કરીને બેસે છે. કોઈ પોતાના ઘરમાં સોફાનું સ્થાન અરે સત્સંગમાં પણ પોતાનું સ્થાન નક્કી કરી રાખે છે. આ સ્થાનનો મોહ છે. હે અર્જુન! મને સંતુષ્ટ વ્યક્તિ બહુ પ્રિય છે. હનુમાનજી અને સીતાજીના એક વાર્તાલાપની વાત છે.  હનુમાનજીએ એક વખત સીતામાતાને પૂછ્યું કેં આપ સિંદુર કેમ લગાવો છો? સીતામાતા એ શરૂઆતમાં તો એમ કહ્યું કે સુહાગન સ્ત્રી એ સિંદુર લગાવવું જોઈએ પણ હનુમાનજી એ બહુ આગ્રહ કરતા તેમણે એમ કહ્યું કે તારા ભગવાનને પસંદ છે એટલે હું સિંદુર લગાવું છું. અરે!! ભગવાનને પસંદ છે? આટલું બોલીને તરત જ હનુમાનજી કૂદકો મારી ત્યાંથી સીધા કોઠારરૂમમાં ગયા અને સિંદુરની આખી ગુણી પોતાના ઉપર ઠાલવી દીધી અને ખુશ થતાં-થતાં સીતામાતા પાસે આવી કહેવા લાગ્યા, જુઓ હવે તો હું પણ ભગવાનને પસંદ આવીશ ને? અલબત્ત સીતામાતા પાસે આવતાં-આવતાં તેમના શરીર પરથી ઘણું સિંદુર નીકળી ગયેલું. ત્યારે સીતામાતા કહે છે, અરે હનુમાન! સિંદુરને ઘીમાં પલાળીને લગાવાય! ફરી આટલું સાંભળતા જ તેઓ કૂદકો મારી કોઠાર રૂમમાં ગયા, પહેલાં ઘીનો ડબ્બો પોતાના પર ઠાલવ્યો અને પછી તેના પર સિંદુર નાખીને પાછા માતા પાસે આવ્યા. કોઈ વિચાર નહીં! કોઈ બુદ્ધિ નહીં! કોઈ દલીલ નહીં!  તેમને તો ભગવાનને સારું લગાવવું હતું. આમ જે કર્મોથી ભગવાન ખુશ થાય છે તે જ કર્મો હું કરીશ તે સાચો ભક્ત.

અર્જુન જે પુરુષને મારા પર  શ્રદ્ધા છે, વિશ્વાસ છે તે કયારેય જીવનમાં ગરબડ કરતો નથી અને તે મને અત્યંત પ્રિય છે. આપણી શ્રદ્ધા ડગી જાય છે પણ તેવું ન કરવું જોઈએ. જેમ આપણને ખબર નથી તેને શ્રદ્ધા સાથે સ્વીકાર કરવો જોઈએ. જેમ કે ૪x૪=૧૬. તે તો કોઈ ગણિતશાસ્ત્રીએ કહી દીધું છે. હે અર્જુન! જે ભગવાનની પ્રસન્નતા માટે કાર્યો કરે છે જેમ ઉપરનાં ઉદાહરણમાં હનુમાનજી કરે છે. શરૂઆતમાં આપણે થોડી મહેનત કરવી પડશે. હે અર્જુન! જે શ્રદ્ધા પૂર્વક, શ્રદ્ધાન્વિત થઇ મને સમર્પિત થઈ જાય છે તે મને અતિ પ્રિય છે. સુંદર ભક્તિવર્ધક અધ્યાય 12 ના વિવેચનની સમાપ્તિ થઈ. પછી હરિનામ સંકીર્તન કરીને પ્રશ્નોત્તરી શરુ થઈ.