विवेचन सारांश

कर्म हाच यज्ञ जाणावा.

रिवाजानुसार सुमधुर प्रार्थनेने कार्यक्रमाची छान सुरुवात झाली. त्यानंतर दीपप्रज्वलन झाले. विग्रह दर्शनाने मन प्रफुल्लित झाले. माता सरस्वती, भगवान वेदव्यासजी, संत ज्ञानेश्वर महाराज आणि गुरु गोविंद देव गिरी महाराज यांना वंदन करून विवेचनास सुरुवात झाली. सर्वप्रथम साधकांना अभिवादन करून होळीच्या पावन पर्वा निमित्त शुभकामना दिल्या गेल्या.
कृष्ण भगवान स्वतः आकर्षक आहेत आणि त्यांनीच ही विविधरंगी सृष्टी निर्माण केली आहे. श्रीकृष्णांच्या रंगामध्ये रंगून जाण्यासाठीच भगवद्गीता आपल्या जवळ आहे. होळीच्या या पूर्वसंध्येला आपण श्रीकृष्णचरणी अशी प्रार्थना करूया की कृष्णरंगात आपलेही मन पूर्णपणे रंगून जाऊ दे आणि या कृष्णमय सृष्टीतील आनंदयात्रेसाठी आपण मार्गस्थ व्हावे.

हतोत्साहित अर्जुनाला प्रेरणा प्रदान करण्यासाठी भगवंतांनी हे गीत गायले आहे. त्यामध्ये भक्ती आहे, ज्ञान आहे आणि योग देखील आहे. भगवद्गीता म्हणजेच जणू एक सुंदर फूल आहे. भक्तीयोग, ज्ञानयोग, राजयोग इत्यादी अनेक त्याच्या पाकळ्या आहेत. या पाकळ्या देखील एकमेकांशी योग साधून आहेत, ज्यांना आपण वेगळे करू शकत नाही, असे या फुलाचे अखंड सुंदर रूप आहे. हे फूल नित्य सुगंधाची बरसात करत आहे, योग विकसित करत आहे.
अर्जुन देखील विषादयोगामुळे भगवंतांशी जोडला गेला. त्यानंतर त्याने भगवंतांचे शिष्यत्व पत्करले. भगवंतांनी देखील त्याचे उन्नयन करण्यासाठी त्याला ज्ञान प्रदान केले. हेच प्रेमरूपी आणि भक्तीरूपी ज्ञान आपल्याही अंतरंगात प्रस्फुटित होत आहे.

यापूर्वी आपण पाहिले की मनुष्याचा स्वभाव, गुणसूत्रे व वातावरण यानुसार स्वभाव कर्म ठरते व हे कर्म करणे आवश्यकच असते. हेच कर्म जर भगवंतांना अर्पण करून केले तर त्याच्या परिणामांपासून आपण मुक्त राहतो. 
युद्धानंतर परिवाराची होणारी हानी, कुलक्षय, वर्णसंकर, अधर्म, पितरांचा नरकवास इत्यादी परिणामांचा अर्जुनाने विचार केला होता व त्या विचारांनी तो भयग्रस्त झाला होता. भगवंतांनी अर्जुनाला हेच सांगितले की युद्धासारखे घोर कर्म देखील तू मला अर्पण करू शकतोस.

आपण हेही पाहिले की चारही वर्णांच्या रूपात चारही शक्ती सृष्टीच्या संचलनासाठी आवश्यक असतात. ज्ञानशक्तीमुळेच मनुष्य विविध वैज्ञानिक शोध लावतो. लस निर्माण करण्याच्या शोधामुळे करोनासारख्या आपत्तीमधून आपण सावरलो. ही तीच ज्ञानशक्ती आहे जिच्या प्रभावामुळे आज आपण घरी बसून हे विवेचन ऐकू शकत आहोत. केवळ ज्ञानशक्ती असून उपयोगाची नाही. तिचा कार्यात उपयोग घडवून आणण्यासाठी उद्योग उभारावे लागतात व त्यासाठी वित्तशक्तीची देखील गरज असते. देशाच्या रक्षणासाठी सैन्याची म्हणजेच बाहुबलाची आवश्यकता असते. शेतकरी शेतात कष्ट करतो म्हणून आपली अन्नधान्याची गरज पूर्ण होते. अशाप्रकारे श्रमशक्तीची देखील नितांत आवश्यकता असते.
तसं पाहायला गेलं तर आपल्यातील प्रत्येकाचे जीवन हे चातुर्वर्ण्यावर आधारित असल्याचे दिसून येते. गुरुजनांकडून शिकून अथवा पुस्तके वाचून आपण ज्ञान ग्रहण करतो, ही ज्ञानशक्तीच असते. बाहुबल वाढवण्यासाठी आपण व्यायाम अथवा योगासने करतो. उदरनिर्वाहासाठी व्यवसाय अथवा नोकरी करून वित्तशक्ती कमावतो. घरामध्ये आपण स्वच्छतेसाठी साफसफाईची कामे करतो व कुटुंबात कोणी आजारी पडले तर त्यांची सेवा करतो. हे देखील अठराव्या अध्यायाच्या ४४ व्या श्लोकात वर्णन केल्याप्रमाणे 'परिचर्यात्मकं कर्म शूद्रस्यापि स्वभावजम् ।।' असते. अशा प्रकारे चातुर्वर्ण्य आपल्यामध्ये देखील सामावलेला आहे. गरज आहे ती व्यापक होऊन शक्तीच्या दृष्टिकोनातून त्याकडे पाहण्याची!

प्रत्येकाला आपल्या आयुष्यात शुभ गोष्टी घडाव्यात असे वाटत असते. प्रत्येकाला अशुभापासून मुक्ती हवी असते. अर्जुनाच्या मनात देखील युद्धाच्या अशुभ परिणामांविषयी विचार करून भीती निर्माण झाली होती तेव्हा भगवंतांनी त्याला कर्माची परिभाषा समजावून सांगितली. कर्म करता करता त्याच्या परिणामांपासून कसे मुक्त होता येते हेच भगवद्गीता आपल्याला शिकवते. मागील सत्रात आपण कर्मामध्ये अकर्म पाहणे आणि अकर्मामध्ये कर्म पाहणे या कर्माच्या प्रक्रियेवर चिंतन केले. हा विषय समजण्यास थोडा अवघड असल्याने याची पुन्हा उजळणी करूया.

कर्मामध्ये अकर्म पाहणे - कर्म हे कर्मेंद्रियांद्वारा घडून येते. हात  पाय, वाणी, गुदस्थ आणि उपस्थ ही पाच कर्मेंद्रिये आहेत. याशिवाय मन बुद्धी चित्त आणि अहंकार यांसहित ही अष्टधा प्रकृती आहे. 'Action, Emotion, Reasoning' अशी येथील व्यवस्था आहे. ॲक्शन म्हणजे कर्म. हे देहामुळे घडून येते. इमोशन्स म्हणजे भावना. या मनातून प्रसृत होतात आणि रिझनिंग म्हणजेच तर्क. हा बुद्धी द्वारा केला जातो.
कर्म करताना मन आत्म्याबरोबर जोडलेले असेल तर ते चैतन्यमय अवस्था प्राप्त करते परंतु कर्म करताना जेव्हा मन देहाबरोबर जोडले जाते तेव्हा ते 'मी केले' या अहंकृत भावामध्ये आकर्षित होते. अशाप्रकारे मन हे भावनेचे जन्मस्थान आहे. मन हे देहाबरोबर जोडलेले असेल तर जेव्हा देह थकेल तेव्हा मनही थकेल परंतु हेच मन जर चैतन्याबरोबर जोडले गेलेले असेल तर निरंतर सृजनाकडेच वळेल.
कर्तेपणाच्या भावनेतून मुक्त होणे म्हणजेच कर्मामध्ये अकर्म पाहणे.
ज्ञानेश्वर महाराज म्हणतात.-
किंबहुना तुमचें केलें। धर्मकीर्तन हें सिध्दी नेलें।
येथ माझें जी उरलें। पाईकपण॥
निवृत्तीनाथांना ते आपले गुरु मानत आणि ज्ञानेश्वरी लिहिण्याचे हे कार्य तुम्हीच माझ्याकडून सिद्धीस नेले असा विनम्र भाव ते व्यक्त करतात. मी तर केवळ सेवक आहे असे ते सांगतात.
पालक आपल्या मुलांना लहानाचे मोठे करतात व ते करताना मोठे झाल्यावर मुलांनी आपल्यासाठी काही करावे अशी अपेक्षा ठेवतात व ती अपेक्षा पूर्ण न झाल्यास अपेक्षाभंगाच्या दुःखाने व्यथित होतात. मी मुलांना मोठे केले हा अहंपणाचा भाव पालकांनी मनात धरू नये कारण त्यांना मोठे करण्यात त्यांच्या आई-वडिलांनी व गुरूंनी आपले कर्म दिलेले असते.

अकर्मामध्ये कर्म पाहणे - सूर्याच्या प्रकाशामुळे पृथ्वीवर हालचाल होते. प्रत्यक्षात सूर्य आकाशात स्थिर आहे. तो काहीच करत नाही परंतु त्याच्या प्रकाशामध्ये पृथ्वीवर कर्मे घडून येतात. हेच अकर्म आहे.
एकदा राधाकृष्णजी रमण महर्षींना भेटायला गेले होते. त्यांना पाहून राधाकृष्णजी म्हणाले 'He is doing nothing but he is doing greatest things.' त्यांच्या सहवासात राधाकृष्णजींनी प्रगाढ शांतीचा अनुभव घेतला. प्रत्यक्षात रमण महर्षी काहीच करत नव्हते. केवळ त्यांच्या सत्संगतीचा हा परिणाम होता. ऋषी महात्म्यांच्या मनाची अशी उच्च अवस्था असते.

विकर्म या शब्दाचे दोन अर्थ होतात. एक म्हणजे विपरीत अथवा निषिद्ध कर्म आणि विनोबाजींना अभिप्रेत असलेला दुसरा अर्थ विशेष कर्म. विनोबाजी म्हणत - प्रथम चांगल्या कामांमध्ये रुची निर्माण करावी आणि नंतर प्रयत्नाने हळूहळू ती आपल्याला अकर्माच्या अवस्थेपर्यंत घेऊन जाते.

कर्मेंद्रिये ही प्रकृतीची देणगी आहे, ती आपापले कार्य करीत राहतात. हे जाणून 'हे मी केले नाही' अशा अवस्थेपर्यंत पोहोचण्याचा प्रयत्न केला पाहिजे. भगवंत आपला दृष्टिकोन व्यापक करायला सांगत आहेत.