विवेचन सारांश

अविनाशी आणि शाश्वत आत्मतत्त्वाची ओळख

या श्लोकात सांगितलेले महत्त्वाचे सूत्र जर आपल्याला समजले तर आपण जीवनातील अनेक दुःखांपासून मुक्त होऊ शकतो.‌ आपण पाच इंद्रियांकडून पाच वेगवेगळे विषय ग्रहण करतो. इथे भगवंत त्यासाठी 'मात्रास्पर्शास्तु'  असा शब्द वापरतात. म्हणजे भगवंत म्हणतात की ही इंद्रिये वेगवेगळ्या विषयांना स्पर्श करतात. 
डोळ्यांनी आपण जेव्हा पाहतो तेव्हा आपण दृश्यास स्पर्श करतो. म्हणूनच सूर्याकडे पाहून त्राटक करताना, वेल्डिंग पाहताना डोळ्यांची  जळजळ होते. 
आपल्या कानांजवळ कोणी मोठा आवाज केला तर आपला कानाचा पडदा फाटण्याची भीती असते. म्हणजे तो आवाज आपल्या कानाला स्पर्श करत असतो. 
अत्तराचा सुगंध आपल्याला मोहक वाटतो, परंतु तेच अत्तर आपण खूप जवळून जोरात हुंगले तर मात्र नाकातून झिणझिण्या येतात.
एखाद्या खाद्यपदार्थात खूप जास्त किंवा खूप कमी मीठ घातले तर आपल्याला त्या पदार्थाची चव आवडणार नाही. त्याचप्रमाणे चहात खूप जास्त किंवा खूप कमी साखर घातली, तर आपल्याला त्या चहाची चव आवडणार नाही. 
मनुष्य शरीरासाठी २५ डिग्री सेल्सिअस हे सर्वात योग्य तापमान मानले जाते. यापेक्षा कमी किंवा जास्त तापमान झाले तर त्रास होतो. 
अशाप्रकारे पाचही इंद्रिये  वेगवेगळ्या विषयांना स्पर्श करत असतात. ती किती मात्रेत स्पर्श करतात ही गोष्ट सर्वात महत्त्वाची आहे. जर खूप जास्त प्रमाणात जर तिला स्पर्श केला तर अडचण उद्भवते किंवा त्रास संभवतो.
रूपवान, धनवान किंवा बलवान व्यक्ती नेहमी करता आहे तशी राहिलंच असे नाही. रूप, धन आणि बल ही येते आणि जाते. 
पुढे भगवंत 'शीतोष्ण' तसेच 'सुखदुःख' असे शब्द वापरतात. शीतोष्ण याचा अर्थ व्याधी आणि सुखदुःख म्हणजे आधि. 
येथे विवेचकांनी त्यांच्या आयुष्यातील एक प्रसंग सांगितला. ते नैनितालला गेले असताना खूप थंडी होती. त्यांनी लोकरी कपडे, टोपी परिधान केली होती. परंतु तेथील काही स्थानिक माणसे शेकोटीच्या जवळ अगदी साध्या कपड्यात बसली होती. "शेकोटी पेटवून ते दिवसभर बसतात का?" असे विचारताच ते म्हणाले, "नाही, ही शेकोटी तर एक तासाभराने विझून जाईल. सतत शेकोटी आणि लाकडे जाळण्यासाठी आमच्याकडे एवढे पैसेही नाहीत." मग त्यानंतर थंडीपासून रक्षण होण्यासाठी काय करता असे विचारल्यावर त्यांनी सांगितले की फार थंडी वाजायला लागली की ते प्रथम अंगातील कपडे काढून टाकतात. त्यामुळे त्यांचे सर्व शरीर गारठून जाते. सहन होईपर्यंत ते तसेच राहतात आणि त्यानंतर ते वस्त्र घालतात. मग त्या एका वस्त्राने देखील अंगात उब येते. 
तिबेट मधील लामा लोकही अतिशय कडाक्याच्या थंडीत फक्त एक पातळ चादर अंगावर लपेटून राहतात. ही थंडी ते सहन करू शकतात याचे कारण त्यांच्याकडील एका विशिष्ट पद्धतीत आहे.  तिबेट मध्ये नुकत्याच जन्मलेल्या अर्भकाला बर्फाच्या पाण्याने स्नान घालतात. काही अर्भके दगावतात, परंतु जी वाचतात त्यांची प्रतिकारशक्ती मजबूत होते. अशाप्रकारे लामा लोक आपली शरीर त्या थंडीत टिकून मजबूत राहावे म्हणून विशेष प्रयत्न करतात. म्हणजेच प्रत्येकाची थंडी सहन करण्याची 'मात्रा' वेगवेगळी असते.
सुखाचेही तसेच आहे. समजा, भगवंत आपल्यासमोर प्रकट झाले आणि किती पैसे मिळाले तर तू संतुष्ट होशील असे  विचारले, तर प्रत्येक जण वेगवेगळे उत्तर देईल. काहीजण दहा-वीस हजार रुपये मिळाले तरी खूष होतील, काही जणांना त्यासाठी पन्नास लाख रुपये लागतील, तर काहींना पन्नास कोटी! अंबानींसारखे मोठे उद्योगपती कदाचित २०-२५ हजार कोटी मागतील. याचा अर्थ प्रत्येकाची सुख मिळण्यासाठी आवश्यक विषयमात्रा वेगळी असते. दहा हजार रुपयांची अपेक्षा असणाऱ्याला पन्नास हजार कोटी मिळाले तर तो आनंदातिरेकाने वेडा होईल. परंतु अंबानींसारखा कोणी दहा हजार रुपये मिळाले तर त्याकडे ढुंकूनही बघणार नाही. म्हणजे धनाची एकच मात्रा सर्वांना सारख्या प्रमाणात सुख देणार नाही.  
या श्लोकात वापरलेल्या 'शीत' आणि 'उष्ण' या शब्दांचे अर्थ अनुक्रमे अनुकूलता आणि प्रतिकूलता असे होतात. भगवंतांनी "आगमापायिनो" असा दुसरा शब्द वापरला आहे. या दोन्ही गोष्टी कायम न राहणाऱ्या आहेत असे भगवंत येथे सांगतात. 
मुल्ला नसिरुद्दीन हा तुर्की फकीर होता. एकदा त्याने एका माणसाला शोक करत असताना पाहिले. त्याच्या सोबत असलेला त्याचा साथीदार त्याची समजूत काढीत होता. मुल्लाने त्यांच्याजवळ जाऊन काय झाले आहे हे विचारले. त्यावर त्या साथीदाराने सांगितले की त्याच्या मित्राला त्याच्या पत्नीने पाचशे रुपये देऊन भाजी व आणखी काही वस्तू आणण्यास सांगितले होते. त्याने जेमतेम १०० रुपयाचे सामान घेतले, परंतु उरलेले चारशे रुपये त्याच्याकडून हरवले. तो त्याच्या पत्नीला खूप घाबरत होता. तिने सांगितलेल्या सर्व गोष्टी जर आणल्या नाहीत तर ती त्याला मारेल अशी त्याला भीती होती. म्हणून तो रडत होता व आत्महत्या करण्याचाही विचार करीत होता. मुल्लाने मित्राला त्याचे रडणे थांबवण्याचा प्रयत्न करून बघतो असे सांगितले.विद्यार्थी विद्यार्थ्यांना करताना खूप मेहनत घेतो. लहानपणी आपण ऐकले आहे, "काक चेष्टा बको ध्यानम् श्वान निद्रा तथैव च"   कावळ्याप्रमाणे कष्ट, बदकाप्रमाणे एकाग्रता, कुत्र्याप्रमाणे सावध झोप, मिताहार आणि गुरुकुलात शिक्षण (घराचा त्याग करून) घेण्याची तयारी ही आदर्श विद्यार्थ्यांची पाच लक्षणे आहेत. 
खेळाडू उत्तम बनण्यासाठी तसेच खेळ खेळताना अतिशय मेहनत घेतो. कडक ऊन, घाम त्याला सहन करावे लागते. परंतु उत्कृष्ट खेळाडू हे कष्ट अगदी सहजतेने करतो. 
उदरनिर्वाहासाठी नोकरी करत असताना आपल्यालाही कष्ट घ्यावे लागतात. व्यापारउदीम करतानाही नफा नुकसान सहन करण्याची प्रतीक्षा करावी लागते. 
ही सारी अनुकूलता आणि प्रतिकूलता मिळालेल्या मात्रेवर अवलंबून असते असे या श्लोकात सांगितले आहे. प्रतिकूलता सहजतेने सहन करण्याची तितिक्षा अंगी आली तर जीवन घडते. 
सहन करणे आणि तितिक्षा यामधील अजून एक फरक म्हणजे सहन करण्यामागे नाईलाज असतो परंतु तितिक्षेमध्ये तसे नाही. पडणारे कष्ट मनुष्य आनंदाने सहन करतो. तितीक्षेमध्ये सहजता, स्वाभाविकता, अपरिहार्यता आहे. ते सुख आणि दुःखाच्या पलीकडचे आहे. ते अतिशय नैसर्गिक आहे. जेव्हा विषयांमध्ये अशी स्वाभाविकता येते तेव्हा सुख आणि दुःख समाप्त होते. दुःखाकडे बघण्याचा दृष्टिकोन बदलला तर दुःख समाप्त होते. 
आपल्याकडे साधू होण्यापूर्वी गुरु त्याच्या तितिक्षेची परीक्षा घेतो. तहानभूक सहन करण्याची तितिक्षा त्याच्या ठाई आहे की नाही हे तपासले जाते. आपल्याकडे उपवास, मौन वगैरे व्रतांमागे तितीक्षा हेच कारण आहे. थंडी, उष्णता सहन केल्याने शरीराने मन मजबूत होते. परंतु काही व्यक्तींना मात्र प्रत्येक मोसमात अनेक अडचणी वाटतात. 
विवेकचुडामणी मध्ये आदी शंकराचार्यांनी ज्ञानाचे चार स्तंभ सांगितले आहेत. विवेक, वैराग्य, षट्संपत्ती आणि मुमुक्षु. शम, दम, तितिक्षा, उपरती, श्रद्धा आणि समाधान ह्या त्या सहा षट्संपत्ती आहेत. तितिक्षेशिवाय  कोणतीही साधना शक्य होत नाही. म्हणूनच जीवनातील कष्ट, दुःख सहजतेने आणि आनंदाने सहन केले पाहिजेत. 
सीताराम सीताराम सीताराम कहिए।
जाहि विधि राखे राम ताहि विधि रहिए।। 
ज्याप्रमाणे आपल्याला प्रभू श्री राम ठेवतील त्याप्रमाणे आपण सिताराम सीताराम असा जप करत आनंदाने राहिले पाहिजे. 
होइहि सोइ जो राम रचि राखा।
को करि तर्क बढ़ावै साखा॥ 
जीवनात प्रभू श्रीराम ठरवतील तेच होईल मग आपण तर्कवितर्क करून आपली चिंता का वाढवावी?

2.15 writeup

ज्ञानमार्गासाठी अत्यंत महत्त्वाचा असलेला हा श्लोक आहे. 
हे दृष्य जग सतत बदलत असते आणि म्हणूनच ते असत् असते. आपले शरीर सतत बदलते पण आत्मतत्त्व नाही. न दिसणारे परमात्मतत्त्व  कधीही बदलत नाही आणि ते सत् असते. 
इंग्रजीमधे असे म्हणतात, "Death is a change of name, dress and address" मृत्यू हा नाव, कपडे व पत्ता यांतील बदल आहे.

आत्मतत्त्व अविनाशी असते, त्याचा कधीही विनाश होऊ शकत नाही.

2.18 writeup

2.19 writeup

येथे भगवंत एक अत्यंत महत्त्वाचे तत्त्व सांगत आहेत. 

आत्मतत्त्वांमध्ये असलेली चेतनेची सहा स्वरूपे भगवंतांनी येथे सांगितली आहेत. 
 - उत्पन्न होणे, अस्तित्वात येणे, वाढणे, घटणे, वंशवृद्धी होणे व मरणे. 

भगवद्गीतेतील सर्वात प्रसिद्ध श्लोकांपैकी एक असलेला हा श्लोक आहे. 
जीर्ण झालेली वस्त्रे आपण शिवून दुरुस्त करतो, त्याला रफू करतो, बटणे तुटली असतील तर ती परत लावतो. परंतु सतत दुरुस्त केल्यानंतर एक वेळ अशी येते की ज्यावेळी त्या वस्त्राची आणखी दुरुस्ती करणे शक्य नसते. त्यानंतर आपण ते टाकून देतो. त्याचप्रमाणे आपण शरीराचीही अनेक प्रकारे काळजी घेतो. आजार आले तर औषधोपचार करून ते ठीक करण्याचा प्रयत्न करतो. परंतु काही काळानंतर एक वेळ अशी येते की हे शरीर दुरुस्तीच्या पलीकडे जाते. त्यावेळी आत्मा शरीर टाकून देऊन नवीन शरीर धारण करतो.
 'हरी शरणम, हरी शरणम' ही धुन म्हणून विवेचनाची सांगता झाली.

प्रश्न उत्तरे 

पुष्पलता दीदी- श्रेय आणि प्रेय म्हणजे काय? 
उत्तर - श्रेय म्हणजे कल्याणकारी. आपली बुद्धी आपल्याला जे करावयास सांगते ते श्रेय असते. प्रेय म्हणजे आपल्याला जे प्रेय असते ते होय. आपले मन आपल्याला जे करायला सांगते ते प्रेय असते. 

माधुरी दीदी- या जन्मी सर्वसामान्य बुद्धीमत्ता असलेली व्यक्ती पुढच्या जन्मातही तशीच सामान्य बुद्धीची होते का? 
उत्तर - पुरुषार्थाने बुद्धीची तीव्रता या जन्मातही बदलता येते. विवेचकांनी त्यांचे स्वतःचे उदाहरण देऊन सांगितले की अतिशय कमी बुद्धीमत्तेचा, वर्गात जेमतेम उत्तीर्ण होणारा मुलगा प्रयत्न केल्याने आणि उत्तेजन मिळाल्यामुळे बोर्डाच्या परीक्षेत प्रथम क्रमांक मिळवू शकतो आणि तो पुढेही सातत्याने टिकवू शकतो. 

ब्रिजमोहन भैया- १८ व्या श्लोकात वापरलेल्या अप्रमेय या शब्दाचा अर्थ काय होतो? 
उत्तर - अप्रमेय म्हणजे ज्याची दुसऱ्या कशाशीही तुलना होऊ शकणार नाही असा. 
प्रश्न - कामना, इच्छा, वासना, तृष्णा आणि स्पृहा यात काय फरक आहे?
उत्तर - सर्वप्रथम एखाद्या वस्तूबद्दल मनात स्फुरण निर्माण होते म्हणजे मनात विचार येतो. त्यातून पुढे स्पृहा निर्माण होते आणि त्यानंतर मनात इच्छा जागृत होते. त्यानंतर कर्म निर्माण होते. कर्मानंतर वासना उत्पन्न होते आणि वासनेमुळे आपण ते कर्म वारंवार करू लागतो. ते केल्याशिवाय आपल्याला चैन पडत नाही ही तृष्णा झाली. 

शाळीग्राम भैय्या -आत्मा आणि जीवात्मा यात काय फरक आहे? 
उत्तर - आत्मा शरीरधारी नसतो. जेव्हा तो शरीर धारण करतो तेव्हा तो जीवात्मा होतो.

स्मिता दीदी- मृत्यूनंतर माणसाला कोणती योनी मिळते? 
उत्तर - मनुष्याला त्याच्या कर्मानुसार तसेच अंतकाळी तो जे चिंतन करत असेल त्याप्रमाणे योनी मिळते. मनुष्य ही एकमेव कर्मयोनी आहे. बाकीच्या सर्व योनी या भोगयोनी आहेत.

प्रश्न - आपण म्हणतो की आत्मा जन्म घेत नाही किंवा मृत्यूही पाहत नाही तर मग जगाची लोकसंख्या कशी वाढत आहे हे नवीन आत्मे कसे निर्माण होत आहेत? 
उत्तर - आपण लोकसंख्येमध्ये फक्त मनुष्याची लोकसंख्या विचारात घेत आहोत सध्या जगाची लोकसंख्या ७.२ अब्ज आहे.  परंतु एवढे जीव तर आपल्या एका डोळ्याच्या पापणीवर असतात. तो प्रत्येक जीव म्हणजे एक आत्मा आहे. आपण मनुष्य आपल्या सीमित बुद्धीमुळे संख्येचा विचार करत असतो, परंतु ईश्वराकडे हे संख्येचे बंधन नसते. परमेश्वराकडे सर्व गोष्टी अनंत असतात. 

देवव्रत भैय्या - आपला प्रत्येकाचा काही व्यक्तिगत धर्म असतो आणि त्या धर्माप्रमाणे जर आपण हिंसा करणे योग्य नाही असे मानत असू तर आपल्या मानसिक स्तरावर  ते धर्मपालन कसे शक्य होईल? 
उत्तर - जस जसे आपण मानसिक दृष्ट्या उत्क्रांत होतो तसतसे आपल्यातील रजोगुण कमी होतो आणि सत्त्वगुण वाढीस लागतो. त्यामुळे मानसिक हिंसा आपोआपच कमी होते. अहिंसा प्रथम शारीरिक स्तरावर मग वाचिक स्तरावर आणि त्यानंतर मानसिक स्तरावर होते. 

सुमनलता भय्या - कधी कधी मनुष्ययोनीत जन्म घेऊनही अतिशय दुराचरणी कुटुंबात किंवा परधर्मात जन्म मिळू शकतो. मग मनुष्ययोनीचे इतके महत्त्व का आहे?
उत्तर - याचे कारण मनुष्ययोनी ही कर्मयोनी आहे. आपल्या कर्माने मनुष्य कुठल्याही परिस्थितीत जन्माला आला तरी स्वतःची उन्नती करू शकतो. हिरण्यकश्यपूच्या घरी जन्माला येऊनही भक्त प्रल्हादाने स्वतःची प्रगती केली. 

शमा दीदी -एखाद्या व्यक्तीने आयुष्यभर दुराचरण केले आणि अंतसमयी भगवंतांचे स्मरण केले तर त्यांना पुढचा जन्म चांगला मिळू शकतो का?
उत्तर - आयुष्यभर आपण ज्या गोष्टींचे स्मरण करतो तीच गोष्ट आपल्याला अंतसमयी आठवते जर आयुष्यभर दुर्वतन केले असेल तर अंतसमयी भगवंतांचे स्मरण होऊ शकत नाही.

रेणू दीदी -आपल्याकडून अजाणतेपणे अनेक छोट्या जीवजंतूंची हत्या होत असते. त्या पापाचे परिमार्जन कसे करावे?
उत्तर - जप, तप, दान इत्यादी करून आपण अशा पापांचे परिमार्जन करू शकतो. 

ग्यानप्रकाश भय्या - मी रोज भगवद्गीतेचा पाठ करतो परंतु त्याचा अर्थ मला कळत नाही तर त्याचे पुण्य किंवा फळ मला मिळेल का? 
उत्तर - भगवद्गीतेचा अर्थ समजावून घेण्यासाठी पूर्ण जन्म अभ्यास करावा लागेल, परंतु अर्थ समजला नाही तरीही मंत्राचा पाठ केल्याने त्याचे पूर्ण आणि फळ निश्चित मिळते. 

उर्मिला दीदी - आपण भाजी चिरतानाही कधी कधी त्यात काही कीडे, जीवजंतू बसतात आणि आपल्या हातून नकळत त्यांची हत्या होत असते याबद्दल आपण काय करू शकतो? तसेच वनस्पतींनाही जीव असतो. मग आपण त्या कशा खाऊ शकतो? 
उत्तर - मनुष्यशरीरात पंचकोश असतात - अन्नमय, मनोमय, प्राणमय, विज्ञानमय आणि आनंदमय. आपल्या आजूबाजूच्या सर्व जड गोष्टी ज्या श्वसन करत नाहीत त्या अन्नमय कोशाचा भाग असतात. वनस्पती झाडे इत्यादी श्वसन करतात आणि त्या प्राणमय कोशाचा भाग असतात. मासे वगैरें सारखे प्राणी ज्यांना गती असते परंतु बुद्धी नसते ते मनोमयकोशाचा भाग असतात. सर्व पशु पक्षांना थोड्या प्रमाणात बुद्धी असते आणि ते विज्ञानमय कोशाचा भाग असतात. पाचवा आनंदमयकोश हा फक्त मनुष्यामध्ये असतो. ध्यान करणे, मी कोण आहे याचा शोध घेणे हे या कोशामुळे शक्य होते जे केवळ मनुष्यामध्येच असते. पहिल्या दोन कोशातील वस्तूंचे सेवन आपण खाद्यपदार्थ म्हणून करू शकतो इतर तीन कोशांतील गोष्टी खाणे निषिद्ध मानले गेले आहे. 

समापन प्रार्थना आणि हनुमान चालीसा म्हणून विवेचन सत्राची सांगता झाली.