विवेचन सारांश

देहाचे त्रिगुणात्मक बंधन.

'ज्ञानमुत्तमम्' या शब्दातूनच हे प्रतीत होते की भगवंत अत्यंत श्रेष्ठ असे ज्ञान अर्जुनाला सांगत आहेत. या संपूर्ण ब्रह्मांडाच्या निर्मितीमागे केवळ तीन मूळ तत्त्वे आहेत, हे ऐकून आपल्याला आश्चर्य वाटेल. आकाश, पृथ्वी, जल, अग्नी, मनुष्य, पशु, पक्षी इतकेच नव्हे तर या सर्वांच्या आवडीनिवडी व स्वभाव हे देखील या तीन तत्त्वांवरच अवलंबून आहे. सत्व, रज आणि तम हे ते तीन गुण होत. या तीन गुणांच्या आधारावरच या संपूर्ण सृष्टीचे कार्य चालते. यापैकी सत्व आणि तम हे स्थिर गुण आहेत तर रजोगुण हा क्रियाशील आहे. एखाद्या अणूमध्ये ज्याप्रमाणे न्यूट्रॉन, प्रोटॉन आणि इलेक्ट्रॉन हे तीन घटक असतात, त्यापैकी न्यूट्रॉन आणि प्रोटॉन हे स्थिर असून इलेक्ट्रॉन सतत फिरत असतात, त्याप्रमाणे हे आहे.

आपण पाहतो, दोन माणसे एकसारखी नसतात. अगदी चेहरा जरी थोडाफार एकसारखा असला तरी त्यांच्या हाताच्या बोटांचे ठसे आणि डोळ्यांचा रेटिना प्रत्येक मनुष्यात भिन्न असतो. अगदी फार पूर्वी होऊन गेलेल्या लोकांच्या बोटांचे ठसे हे आत्ता जिवंत असलेल्या कोणत्याही व्यक्तीशी मिळते जुळते नसतात हे देखील एक फार मोठे आश्चर्य आहे.

सत्त्व, रज आणि तम या तीन गुणांनी हा संसार फार पूर्वीपासून घडत आलेला आहे. या तीन तत्त्वांनी जड आणि चेतन प्रकृती तयार होते. हे समजून घेण्यासाठी एखाद्या छपाई यंत्राचे काम कसे चालते हे जाणून घेऊया. जेव्हा आपण कलर प्रिंट काढतो तेव्हा मूळ तीनच रंग त्या यंत्रामध्ये असतात( लाल, हिरवा आणि निळा). त्यांची अनेक कॉम्बिनेशन्स बनून अनेक रंग तयार होतात, मग त्यामुळे हवे तसे रंगीत प्रिंट आपण काढू शकतो. अशा मानवनिर्मित यंत्रामध्ये मनुष्य केवळ तीन रंगांच्या सहाय्याने लाखो रंग निर्माण करू शकतो तर तीन गुणांवर आधारित अशा परमेश्वरनिर्मित या विविधरंगी विशाल सृष्टीबद्दल आश्चर्य वाटायला नको!

या श्लोकामध्ये प्रलय हा शब्द महत्त्वपूर्ण आहे. काही विशिष्ट कालानंतर सृष्टीचा विनाश घडून येतो व पुन्हा सृजन घडून येते. काळानुसार प्रलयाचे देखील चार प्रकार आहेत. हे कालचक्र मोठे अजब आहे.
नित्यप्रलय - रोज रात्री आपण झोपतो. सकाळी जेव्हा आपण उठतो तेव्हा आसपास काय घडले असेल हे आपण सांगू शकत नाही. या झोपेच्या कालावधीमध्ये सारा संसार आपल्यासाठी जणू नसतोच आणि म्हणूनच निद्रेला नित्यप्रलय असे म्हणतात. हे झाले माणसाचे कालचक्र. पितरांचे व देवतांचे कालचक्र याहून भिन्न असते. मनुष्याचे ३० दिवस म्हणजे पितरांचा एक दिवस असतो. मनुष्याचे सहा महिने म्हणजे देवतांचा एक दिवस असतो आणि तेवढीच त्यांची रात्रही असते आणि म्हणूनच जेव्हा देवशयनी एकादशीला देव झोपी गेले असे आपण म्हणतो तेव्हा आपल्यासाठी ते सहा महिन्यांसाठी म्हणजेच देव उठणी एकादशी पर्यंत झोपी जातात. प्रत्यक्षात मात्र ती देवांची एकच रात्र असते. 
मन्वंतरप्रलय - एका मन्वंतरामध्ये ७१ महायुग (३०६,७२०,००० सौर वर्ष) होतात. प्रत्येक मन्वंतराचा शासक एक मनू असतो. सध्या आपण वैवस्वत मनूच्या कालावधीमध्ये जगत आहोत. एका मनूच्या कालावधीनंतर जो प्रलय होतो तो मन्वंतर प्रलय होय.

भगवंत सांगत आहेत की या जड प्रकृतीला तुम्ही तुमची आई माना आणि या प्रकृतीच्या चैतन्यरूपामध्ये अंशरूपाने असणाऱ्या मला पिता समजा. या जड आणि चैतन्याच्या संयोगाने या पृथ्वीवर हालचाल होते, तिला तुम्ही संसार समजा.

ब्रह्मदेवांनी आपल्या संकल्पशक्तीने ही सृष्टी निर्माण केली तेव्हा सर्वप्रथम महत् बुद्धी, महत् प्रकृती आणि सत्व, रज आणि तम या तीन गुणांची निर्मिती केली. त्यानंतर पंचतत्त्वाचे निर्माण झाले. 
पहिले तत्त्व आहे आकाश. या आकाशात पहिला ध्वनी जो निर्माण झाला, तो शब्द आणि हे शब्द ग्रहण करण्यासाठी जे इंद्रिय प्राप्त झाले ते म्हणजे कर्ण. आपण पाहतो मनुष्य श्रवण माध्यमाने जास्त ज्ञान प्राप्त करतो.
आकाशानंतर जे दुसरे तत्त्व निर्माण झाले ते म्हणजे वायू. या वायूमध्ये नादाव्यतिरिक्त अजून एक गुण निर्माण झाला तो म्हणजे स्पर्श. या वायूची आपण स्पर्शाद्वारा अनुभूती करू शकतो, त्यासाठीचे जे इंद्रिय आहे ते म्हणजे त्वचा.
आकाश आणि वायू मिळून तिसरे तत्त्व उत्पन्न झाले ते म्हणजे अग्नी. या अग्नीमध्ये अजून एक तिसरा गुण आला तो म्हणजे रूप. वायू आपण पाहू शकत नव्हतो. अग्नीचे रूप आपण डोळ्यांनी पाहू शकतो.
यानंतर चौथे तत्त्व निर्माण झाले ते म्हणजे जल. पाण्यामध्ये आवाज स्पर्श आणि रूप या व्यतिरिक्त चौथा गुण निर्माण झाला तो म्हणजे स्वाद. जिव्हेमार्फत आपण चव जाणू शकतो.
शेवटचे आणि पाचवे तत्त्व म्हणजे पृथ्वी. या पृथ्वीमध्ये गंधाचा गुण समाविष्ट झाला जो आपण नासिके द्वारा जाणून घेऊ शकतो.

अशा प्रकारे ही पाच तत्त्वे आणि ती जाणण्यासाठी पाच तन्मात्रा म्हणजेच इंद्रिये निर्माण झाली व अशा प्रकारे साऱ्या सृष्टीची निर्मिती झाली. ८४ लक्ष योनी निर्माण झाल्या, ज्यायोगे पिंडज, स्वेदज, जलचर, भूचर, उभयचर प्राणी पशु, पक्षी निर्माण झाले.

जसे हे तीन गुण आले तसे त्या पाठोपाठ बंधनेही आली. हे तीन गुण मनुष्याला कसे बांधतात याविषयीची गोस्वामी तुलसीदासांची एक चौपाई आहे -

हे तीन गुण कसे काम करतात हे पुढील तीन श्लोकांमध्ये सांगितले आहे.

सत्त्वगुण हा विजेरी समान आहे. तो प्रकाशाच्या रूपात आहे. ज्या मनुष्याकडे सत्त्वगुण वरचढ असतो अशा सत्त्वगुणी मनुष्यामध्ये दूरदृष्टी चांगली असते. आपण आपल्या आजूबाजूला असे सत्त्वगुणी लोक नेहमी पाहतो आणि अशा लोकांकडे आपण आपल्या समस्यापूर्तीसाठी बरेच वेळा जातही असतो. अशा लोकांना इतरांच्या समस्यांचे समाधान केल्याचे सुख प्राप्त होते. सत्त्वगुण आपल्यातही असतो. किंबहुना हे तीनही गुण आपल्या मध्ये असतातच. या तीन गुणांशिवाय कार्य होऊ शकत नाही. पूजा, भक्ती, प्रगती, उन्नती ही सर्व कार्ये सत्त्वगुणामुळे होतात. सत्त्वगुण हा आपल्याला सुख आणि ज्ञान प्राप्त करून देतो आणि या सुखाच्या आणि ज्ञानाच्या आसक्ती मध्ये आपल्याला बांधतो.

तीनही गुण मनुष्याला बंधनात टाकतात. या तीन गुणांच्याही पलीकडे जो जातो ती सिद्धावस्था असते. अशा सिद्धपुरुषाला सत्त्वगुण देखील बांधू शकत नाही. अशा पुरुषांना नामजप करण्याचीही आवश्यकता उरत नाही.

तिसऱ्या अध्यायात भगवंतांनी सांगितले आहे.-
तत्त्ववित्तु महाबाहो गुणकर्मविभागयोः।

रजोगुण हे कर्माचे स्वरूप आहे. तृष्णा म्हणजे कामना. एखादी वस्तू प्राप्त करण्याची इच्छा. रजोगुणामुळे आपल्यात आसक्ती निर्माण होते. रजोगुणप्रधान व्यक्ती कार्यप्रेरित होऊन इच्छित वस्तू प्राप्त करून घेतो. मग त्याविषयी त्याची प्रीती वाढते. ती वस्तू सतत आपल्याजवळ राहावी, ती आपल्याकडून हरवून जाऊ नये यासाठी तो प्रयत्नशील राहतो. हीच ती आसक्ती आणि ही आसक्ती हेच बंधन, जे रजोगुणामुळे प्राप्त होते.

तमोगुण हा अज्ञानामुळे उत्पन्न होतो. प्रमाद म्हणजे काहीही न करता बसून राहणे. आळशीपणा निद्रा आणि प्रमाद ही तमोगुणामुळे निर्माण होणारी बंधने आहेत. आपण करीत असलेल्या कार्याचे दुष्परिणाम माहीत असून देखील तो त्या कार्यात अग्रेसर होतो आणि बंधनात सापडतो.
यानंतर हरीशरणम् या प्रार्थनेने विवेचनाची सांगता झाली.
    

विक्रांत भैय्या - मी एक विद्यार्थी आहे. Goal setting विषयी गीतेमध्ये काही लिहिले आहे का?
हो. तुम्ही गीतेचा अभ्यास केलात तर तुम्हाला ते कळून येईल. गीतेमध्ये बऱ्याच ठिकाणी याविषयी मार्गदर्शन केलेले आहेत. थोडक्यात पाहायचे झाल्यास १८ व्या अध्यायामध्ये श्लोक क्रमांक ३७, ३८ आणि ३९ जाणून घ्यावेत. ध्येय कशा प्रकारचे असावे याविषयी या श्लोकांमध्ये मार्गदर्शन केलेले आहे. एखादे ध्येय प्रारंभी विषसमान वाटले तरी परिणामी ते अमृतासारखे सुखदायी असते. याउलट सुरुवातीस जे सुखकारक असते ते नंतर आत्म्याला मोहात पाडणारे ठरते.

मी कोण आहे, असे जर मला कोणी विचारले तर कसे स्पष्टीकरण द्यावे?
हे सर्व तुमच्या दृष्टीवर अवलंबून आहे. याशिवाय हा प्रश्न  तुम्हाला कोण विचारत आहे याच्यावरही याचे उत्तर अवलंबून राहील. भगवंतांनी तर गीतेत सांगितलेच आहे- 'ममैवांशो जीवलोके' मीच अंशरूपाने प्रत्येक जीवांमध्ये उपस्थित आहे. असे उत्तर देखील तुम्ही देऊ शकता. दुसरे एक उदाहरण म्हणजे रामाने जेव्हा हनुमंताला विचारले की आपले नाते काय आहे तेव्हा हनुमंताने उत्तर दिले की जीवदृष्ट्या मी जीवात्मा आहे आणि तुम्ही परमात्मा आहात, भावदृष्टीने पाहिले तर मी आपला सेवक आहे आणि आत्मदृष्ट्या पाहिले तर तुम्ही आणि मी एकच आहोत.

आत्ता मी विद्यार्थी आहे परंतु पुढे जाऊन मी संन्यास घ्यावा की न घ्यावा याबद्दल आपण काय सांगाल?
गुरुदेव नेहमी एक उदाहरण देतात. जेव्हा आपल्या हातात सफरचंद असते तेव्हाच आपण त्याचा त्याग करण्याची भाषा करू शकतो अन्यथा त्या त्यागाला काहीच अर्थ राहत नाही. त्यामुळे प्रथम उत्तम ध्येय समोर ठेवावे, त्या ध्येयाची प्राप्ती करावी, जीवन सुखमय बनवावे, आपले कर्तव्य व्यवस्थित पार पाडावे आणि त्यानंतर मग त्याग करून संन्यास घ्यायचा विचार करावा.

उर्मिला जी - मनू या शब्दाचा अर्थ मानव असा आहे का?
मनू हे एक पद आहे. ती एक पदवी आहे. जसे देवांमध्ये इंद्रपद असते, देशासाठी राष्ट्रपती पंतप्रधान ही पदे असतात, तसेच मनू हे एक पद आहे. या प्रत्येक मनूचा विशिष्ट कार्यकाल असतो. सध्या आपण वैवस्वत मनूच्या काळात जगत आहोत.

प्रेमनाथजी - समोरची व्यक्ती जेव्हा ईश्वराविषयी अपशब्द बोलते तेव्हा क्रोध अनावर होतो त्यावर नियंत्रण कसे मिळवावे?
'कर प्रणाम तेरे चरणों में, लगता हूँ अब तेरे काज।' या कवितेमध्ये दोन महत्त्वपूर्ण ओळी आहेत, ज्या या प्रश्नाचे उत्तर देतात.