विवेचन सारांश

અવિનાશી પદની પ્રાપ્તિ

શ્રીભગવાને આ શ્લોકના માધ્યમથી પોતાના ગુણ બતાવ્યા છે, સ્વયંમને કોઈપણ નામથી સંબોધિત નથી કર્યા. શ્રીભગવાને કહ્યું, હું કહું છું કે હું કોણ છું અને પરમાત્માના લક્ષણ સમજાવ્યા. આ કૃષ્ણની વાત નથી!

કવિં - કવિનો સંસ્કૃતમાં મૂળ અર્થ છે સર્વજ્ઞ, જે બધું જ જાણે છે જે ત્રિકાળજ્ઞ છે, બધું કાબુમાં રાખે છે, અણુથી પણ સૂક્ષ્મ છે તો તે ઈશ્વર જ હોઈ શકે છે! 

શ્રીભગવાન કહે છે કે જે સર્વજ્ઞ, અનાદિ, સદૈવ બધાને અનુસાશનમાં રાખનારા, બધાના નિયંતા, સૂક્ષ્મથી પણ અત્યંત સૂક્ષ્મ, સૌનું ધારણ-પોષણ કરનારા, અચિંત્યરૂપ, અજ્ઞાનથી અત્યંત ઉપર, સૂર્યનું સદ્રશ નિત્ય ચેતન પ્રકાશ સ્વરૂપ, જ્ઞાન સ્વરૂપ, શુદ્ધ, શ્રદ્ધાવાન સ્વરૂપનું ચિંતન કરે છે તે મને પ્રાપ્ત કરે છે! ભગવાને પોતાનો બાયોડેટા આપી દીધો! 

ભગવાનની અષ્ટ સિદ્ધિઓ છે - અણિમા, ગરિમા, મહિમા, લધિમા, પ્રાપ્તિ, પ્રાકામ્ય, ઈશિત્વ અને વશિત્વ. પરમાત્માના કોઈપણ રૂપનું ચિંતન પરમાત્માના કોઈપણ સ્વરૂપમાં કરો. બધાનું ભરણપોષણ કરનારો એ રીતે એનું ચિંતન ન કરી શકીએ! નિર્ગુણ નિરાકારનું સ્મરણ અઘરું છે!  રામનું સ્મરણ કરીએ તો રામ મનમાં છે, શિવજીનું ચિંતન કરીએ તો શિવજી મનમાં છે, કૃષ્ણનું કરીએ તો કૃષ્ણ મનમાં છે પણ પરમાત્મતત્ત્વ તો એનાથી પણ અતીત છે! એનું ચિંતન કરી જ ન શકાય !

ભક્તિયુક્ત પુરુષ પ્રયાણકાળે યોગબળથી પ્રાણને ભ્રુકુટિ વચ્ચે સ્થિત કરીને અવિચળ મનથી પરમાત્માનું સ્મરણ કરીને પરમાત્માને પ્રાપ્ત કરે છે. છઠ્ઠા અધ્યાયમાં ભગવાન કહે છે,

असंशयं महाबाहो मनो दुर्निग्रहं चलम्।
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते॥६.३५॥

જે જીવનભર અભ્યાસ કરે છે તે આ સ્થિતિ સુધી પહોંચે છે! 
સિદ્ધયોગી જેવા કે શબરી, સુતીક્ષ્ણ, પરીક્ષિત આવા જ યોગી હતા. આ બધા અંતિમ સમયે આ જ સ્થિતિમાં હતા. 

અંતિમ સમય માટે એક બહુ સુંદર ભજન છે,

જે જીવનભર આવી સાધના કરે છે, આવી પ્રાર્થના કરે છે, જીવનભર ચિંતન કરે છે, ધ્યાનપૂર્વક પ્રયાસ કરે છે તે જ આવી સ્થિતિ પામી શકે છે!
જ્યારે જાગીએ ત્યારે સવાર. જયારે પણ આ જ્ઞાન આવે ત્યારથી આ પ્રયત્ન કરવો જોઈએ. આખા જીવનમાં જે ભાવ રહેશે અંત સમયે તે જ ભાવ આવશે. એવું લાગે કે કામ કરતાં-કરતાં ભગવાનને કેવી રીતે યાદ કરીએ? પણ એવું નથી. જેમ ગાડી ચલાવતા શીખો ત્યારે તે બહુ મુશ્કેલ લાગે છે કે સ્ટીયરિંગ વ્હીલ, બ્રેક, એક્સેલરેટર, આવતાં-જતાં લોકો  બધાનું ધ્યાન એક સાથે કેવી રીતે રહેશે? પણ અભ્યાસ પછી તે આપોઆપ થાય છે. તેવી જ રીતે ભગવદ્સ્મરણનો અભ્યાસ કરતાં કરતાં આપણે પણ એને રોજિંદા જીવનમાં વણી શકીએ છીએ, એ માટે પ્રયાસ નથી કરવો પડતો.
अभ्यासेन तु कौन्तेय वैराग्येण च गृह्यते॥

રામચરિત માનસમાં અરણ્યકાંડમાં સુતીક્ષ્ણ નામના મુનિનો બહુ સરસ પ્રસંગ આલેખાયેલો છે. સુતીક્ષ્ણ મહારાજ આંખો બંધ કરીને રસ્તાની વચ્ચોવચ શ્રીરામના રાજા સ્વરૂપના ધ્યાનમાં મગ્ન થઈને બેઠા છે. નથી સ્થાનનું ધ્યાન, નથી સમયનું! શ્રીરામ સિવાય એમને બીજું કાંઈ ધ્યાન નથી. રામજી પોતે એમને દર્શન આપવા આવે છે. ભગવાન રાહ જુએ છે કે ક્યારે એમની સમાધિ છૂટે અને એ આંખો ખોલે. એ કેટલા વિલક્ષણ મુનિ હશે કે જેમને દર્શન આપવાની રાહ ભગવાન પોતે જુએ છે!!રામચરિત માનસમાં આનું ખૂબ જ સુંદર વર્ણન છે.

मुनि अगस्ति कर सिष्य सुजाना। नाम सुतीछन रति भगवाना॥

मन क्रम बचन राम पद सेवक। सपनेहुँ आन भरोस न देवक॥1॥

એમને મન, વચન અને કર્મથી ફક્ત શ્રીરામ માટે જ પ્રેમ હતો અને બીજા કોઈ દેવતાનો ભરોસો નહોતો.

प्रभु आगवनु श्रवन सुनि पावा। करत मनोरथ आतुर धावा॥

हे बिधि दीनबंधु रघुराया। मो से सठ पर करिहहिं दाया॥2॥

એમને ખબર હતી કે રામજી આસપાસ છે એટલે એમને મળવા આતુર થઈ ગયા.

सहित अनुज मोहि राम गोसाईं। मिलिहहिं निज सेवक की नाईं॥

मोरे जियँ भरोस दृढ़ नाहीं। भगति बिरति न ग्यान मन माहीं॥3॥

એમને લાગ્યું ભગવાન મને નહીં મળે હું અજ્ઞાની છું અને મારા મનમાં ભક્તિ, વૈરાગ્ય કશું નથી.

नहिं सतसंग जोग जप जागा। नहिं दृढ़ चरन कमल अनुरागा॥

एक बानि करुनानिधान की। सो प्रिय जाकें गति न आन की॥4॥

મેં કોઈ સત્સંગ કે જાપ નથી કર્યો, મારો કોઈ ભગવાનના ચરણકમળમાં એવો પ્રેમ નથી. એક વાત જરૂર છે કે ભગવાને કહ્યું છે કે જેનો બીજો કોઈ સહારો નથી હોતો એનો સહારો ભગવાન છે અને મારો તો બીજો કોઈ સહારો નથી એ વાત નક્કી છે, તેથી ભગવાન મને મળશે.

होइहैं सुफल आजु मम लोचन। देखि बदन पंकज भव मोचन॥

निर्भर प्रेम मगन मुनि ग्यानी। कहि न जाइ सो दसा भवानी॥5॥

આવું વિચારતાં-વિચારતાં રડતાં-રડતાં એ ધ્યાનમાં બેસી ગયા અને કલાકો સુધી ધ્યાનમાં ભગવાનના દર્શન કરતા રહ્યા. એટલામાં રામજી સીતામાતા અને લક્ષ્મણ સાથે ત્યાં આવી ગયા.

मुनि मग माझ अचल होइ बैसा। पुलक सरीर पनस फल जैसा ll

तब रघुनाथ निकट चलि आए। देखि दसा निज जन मन भाए॥8॥

મુનિ તો રસ્તામાં બેઠા છે. રામજી ત્યાં આવીને એમને જુએ છે અને બહુ પ્રસન્ન થઇ જાય છે કે હું નીકળી ન જાઉં એટલે સુતીક્ષ્ણ રસ્તાની વચ્ચે મારા ધ્યાનમાં મગ્ન થઇ ગયો છે અને એને મારા જ આવવાની સુધ પણ નથી.

मुनिहि राम बहु भाँति जगावा। जाग न ध्यान जनित सुख पावा॥

भूप रूप तब राम दुरावा। हृदयँ चतुर्भुज रूप देखावा॥9॥

ભગવાને એમની આંખો ખોલાવવા અવાજ કર્યો, થોડી હલચલ કરી, પાંદડાંનો અવાજ કર્યો, સમાધિમાંથી બહાર કાઢવાનો પ્રયાસ કર્યો પણ આ તો સુતીક્ષ્ણ હતા. રામધ્યાનમાં જ મગ્ન રહ્યા. રામે વિચાર્યું કે હવે આમને છોડીને દર્શન આપ્યા વગર કેવી રીતે જઉં? તો એમણે માયા કરીને એમના મનમાંથી પોતાનું રાજા સ્વરૂપ હટાવીને ચતુર્ભુજ સ્વરૂપ મૂકી દીધું.

मुनि अकुलाइ उठा तब कैसें। बिकल हीन मनि फनिबर जैसें॥

आगें देखि राम तन स्यामा। सीता अनुज सहित सुख धामा॥10॥

પણ સુતીક્ષ્ણ મહારાજ તો ફક્ત રામભક્ત હતા. નારાયણના દર્શન કરવાથી જેમ સાપ પાસેથી મણિ છીનવાઈ જાય અને એ વ્યાકુળ થઈ જાય એમ વ્યાકુળ થઈ ગયા, એમની સમાધિ છૂટી ગઈ અને એમણે આંખો ખોલી દીધી. આંખો ખુલતાં જ એમને રામજી, સીતાજી અને લક્ષ્મણજીના દર્શન થયા. પ્રેમમાં મગ્ન એ રડવા માંડયા.

परेउ लकुट इव चरनन्हि लागी। प्रेम मगन मुनिबर बड़भागी॥

भुज बिसाल गहि लिए उठाई। परम प्रीति राखे उर लाई॥11॥

પ્રેમમગ્ન એ તો લાકડીની જેમ ભગવાનના ચરણમાં પડી ગયા. આંખોથી પ્રેમાશ્રુ વહેવા લાગ્યા. ભગવાને એમને ઉઠાવીને આલિંગન આપ્યું.

मुनिहि मिलत अस सोह कृपाला। कनक तरुहि जनु भेंट तमाला॥

राम बदनु बिलोक मुनि ठाढ़ा। मानहुँ चित्र माझ लिखि काढ़ा॥12॥

 મુનિની અવસ્થા એવી થઈ ગઈ કે જાણે કનકવૃક્ષ પર તમાલ હોય. એ જાણે ચિત્ર લગાવ્યું હોય એમ ના હાલે કે ચાલે, એ ભગવાનના આલિંગનમાં બદ્ધ થઇ ગયા. મુનિ એકટક પ્રભુને જોઈ રહ્યા છે જાણે ફોટામાં હોય! સુતીક્ષ્ણ મહારાજે ભગવાનને વિનંતી કરી કે તમે મારા હૃદયમાં વિરાજો. તમે ક્યાંય જશો નહીં.

जदपि बिरज ब्यापक अबिनासी। सब के हृदयँ निरंतर बासी॥
तदपि अनुज श्री सहित खरारी। बसतु मनसि मम काननचारी॥13॥

ભગવાને કહ્યું હું બહુ પ્રસન્ન છું. તું મારી પાસે કોઈ વરદાન માંગી લે.

परम प्रसन्न जानु मुनि मोही। जो बर मागहु देउँ सो तोही॥
मुनि कह मैं बर कबहुँ न जाचा। समुझि न परइ झूठ का साचा॥14॥

સુતીક્ષ્ણ મહારાજ કહે છે હું તો અજ્ઞાની છું. મને કઈ માંગતા નથી આવડતું. હું તો તમને જ માંગુ છું. આપને જે યોગ્ય લાગે તે દાન આપી દો.

तुम्हहि नीक लागै रघुराई। सो मोहि देहु दास सुखदाई॥
अबिरल भगति बिरति बिग्याना। होहु सकल गुन ग्यान निधाना॥15॥

ભગવાને કહ્યું તું પ્રગાઢ જ્ઞાન, ભક્તિ અને વૈરાગ્યથી યુક્ત થઇ જા. પછી ભક્તિમાં લીન થઈ એ પરમાત્મા સ્વરૂપને પ્રાપ્ત થયા. એમણે આખી જિંદગી રામ સિવાય કંઈ વિચાર્યું જ ન હતું, રામ પાસે શું માંગવું તે પણ ખબર નહોતી! એવી વ્યક્તિ જ મહાપદ પામી શકે છે.

ગીતા પ્રેસના સંસ્થાપક શ્રીજયદયાલ ગોયન્કા કહેતા હતા કે સેવા ઘણા પ્રકારની હોય છે. એમણે કોલકાતામાં એક પરમ સેવા દળ બનાવ્યું. આ દળ જેમને ઘરમાં કોઈના મૃત્યુ સમયે જરૂર હોય એવા લોકોની સેવા કરે છે. આ લોકો એવા અંતિમ અવસ્થાવાળી વ્યક્તિ પાસે તુલસીનું કૂંડું મૂકે, ગંગાજળ લાવે, ભગવાનના નામનું કીર્તન કરે કે કોઈ રીતે એવી વ્યક્તિને સદ્ગતિ મળી જાય. આ પરમ સેવા છે. 

લોકો ત્યાં મળવા જાય અને  ઘરનાં લોકો મળવા આવેલા લોકો પ્રત્યે એમનું ધ્યાન ખેંચવા પ્રયત્ન કરે છે જે યોગ્ય નથી. જે જાય છે એને શાંતિથી જવા દો. દવાખાનામાં બહુ નળીઓ ન લગાડો, ઇંજેક્શનો ન મરાવો! ઘરે લઈ આવો. એને થોડી ગંગાતટની રેતી મૂકી એના પર સુવાડો. એના મુખમાં ગંગાજળ અને તુલસીપત્ર આપો. દીવો પ્રગટાવો. એના વક્ષ પર ગીતાજીનું પુસ્તક મુકો. સામે વિષ્ણુજીનું કે એમના ઈષ્ટદેવનું ચિત્ર મૂકો. એને પરમપદ પ્રાપ્ત કરવામાં સહાય કરો એ પરમ સેવા છે. કીર્તન કરો. કર્ણેન્દ્રિય અંત સમય પછી પણ લાંબા સમય સુધી જીવિત રહે છે. તેથી જ અંતિમ યાત્રામાં સદ્ગતના આત્માના કલ્યાણ માટે ભગવાનનું નામ બોલવામાં આવે છે. જો એ સમયે એને ધારણા થઈ ગઈ તો એનું કલ્યાણ થઈ જશે!

1. શ્રીભગવાન નિર્ગુણનો મહિમા ગાય છે, શ્રીભગવાન કહે છે કે, હે અર્જુન! વેદને જાણનારા વિદ્વાન જે સચ્ચિદાનંદ પરમપદને અવિનાશી કહે છે, આસક્તિ રહિત સંન્યાસી મહાત્મા જેમાં પ્રવેશ કરે છે, જે પરમ પદને પામવાની ઈચ્છાથી બ્રહ્મચારી લોકો જે બ્રહ્મચર્યનું પાલન કરે છે, હું તને તે સંક્ષેપમાં કહું છું. શ્રીભગવાન અંતકાળમાં યોગ ધારણા વિધિથી નિર્ગુણ બ્રહ્મના ધ્યાનના પ્રકાર અને તેના ફળનું વર્ણન અહીં કરે છે.

હે અર્જુન, અંત સમયે જે બધી ઇન્દ્રિયોને રોકીને અને મનને હૃદયમાં સ્થિત કરીને આમ જીતેલા મન દ્વારા પ્રાણ મસ્તક પર બ્રહ્મરંધ્રમાં સ્થાપિત કરીને ॐકારનું ઉચ્ચારણ કરે તે પોતાને યોગમાં પ્રસ્થાપિત કરે છે. મનુષ્ય જ્ઞાની હોય અને એને પોતાની ઇન્દ્રિયો પર કાબૂ હોય ત્યારે જ આ શક્ય બને છે. આવો મનુષ્ય પરમગતિને પ્રાપ્ત કરે છે.
આગળ આપણે સાકારનું વર્ણન કર્યું કે મુખમાં ગંગાજળ, તુલસીપત્ર મુકવું, અહીં ભગવાન નિરાકારનું વર્ણન કરે છે કે જે અંતિમ સમયે ફક્ત મારું ચિંતન કરતાં ૐકારનું ઉચ્ચારણ કરતો જાય છે તે યોગી પણ મને જ પ્રાપ્ત કરે છે. આથી આના માટે નિરંતર અભ્યાસરત રહેવું જોઈએ.

વળી ભગવાન કહે છે કે જે અનન્ય ભાવે નિરંતર મારું સ્મરણ કરે છે એને માટે હું સુલભ છું કારણ કે તે નિરંતર મારી સેવામાં રત રહે છે. જેને મારા સિવાય બીજા કશાની કામના નથી એને હું સરળતાથી મળી જાઉં છું.

करसे करम करौ विधिनाना | मन राखौ जहाँ कृपानिधाना ||

મન ભગવાનમાં રાખીને હાથોથી આપણા કર્મ કરતા રહેવું જોઈએ. 

એક વાર ઝાડના એક પાંદડાંએ ઝાડને પૂછ્યું કે કાલે તો અગિયાર પાંદડા હતા, આજે નવ કેમ છે? તો ઝાડે જવાબ આપ્યો,

तरवर बोला पातसे, सुन पात मेरी बात |  

यह धरती एक रीत है, एक आवत एक जात ||

અહીંયા આ રીત છે. કોઈ કાયમ નથી રહેતું. પાંદડાએ પૂછ્યું, "મારે પણ જવું પડશે?" ઝાડે કહ્યું, "બધાંએ જ જવું પડે." કોઈ હંમેશા રહેવાનું નથી!

કબીરદાસે પણ દોહામાં આ જ વાત સમજાવી છે. 

"रहना नहीं ये देश विराना है
 सद्‌गुरु नाम लीया जिसने 

 वही जीसका ठिकाना है
रहना नहीं ये देश विराना है ।”

આ વેરાન દેશ છે કોઈ અહીં રહી ન શકે! 

શબરી, સુતીક્ષ્ણ, પરીક્ષિત બધાએ આ જ કર્યું છે. પ્રભુ કહે છે જે ભગવદ્ પ્રાપ્તિ કરી લે છે, મારામાં નિવાસ કરે છે એને પછી બીજો જન્મ નથી લેવો પડતો. આગળ ભગવાન આ વાતનો વિસ્તાર કરે છે.

આવા પરમ સિદ્ધિપ્રાપ્ત લોકો આ દુઃખાલયમાં પાછા નથી આવતા. લોકો એમ પણ કહે છે કે પરમસિદ્ધિ કેમ પ્રાપ્ત કરવી છે? પુનર્જન્મથી કેમ બચવું છે? 

ભરતજીએ કહ્યું છે કે,

अरथ न धरम, न काम रुचि, गति न चहउँ निरबान।

जनम-जनम रति रामपद, यह बरदानु, न आन॥

મને તો ધર્મ, કામ અને મોક્ષમાં પણ રુચિ નથી. મને તો ફક્ત રામનામનું વરદાન જોઈએ છે. દરેક વ્યક્તિ પોતાની ભાવના પ્રમાણે પરમ ધામની વ્યાખ્યા કરે છે. પરમ ધામ, ગોલોક, સ્વર્ગ, મુક્તિ જે કહો તે બધું છેવટે ભગવદ્પ્રાપ્તિ જ છે. ભગવાને સંસારને દુ:ખાલય કહ્યું છે.

જેમ જે રીતે વિદ્યાલય - વિદ્યાનું ઘર; મદિરાલય - મદિરા વેચવાનું ઘર; ઔષધાલય - ઔષધિ વેચવાનું ઘર; દુ:ખાલય - દુઃખોનું ઘર જ્યાં દુઃખ જ મળે છે! કોઈને લાગે કે સંસારમાં માત્ર દુઃખ જ કેમ મળે છે? સુખ પણ તો મળે છે, પ્રયાસ સુખ મેળવવાનો કરીએ છીએ પણ દુ:ખ જ મળે છે! એનાથી આ દુઃખાલયથી જ્યાં જીવનપર્યંત સુખપ્રાપ્તિ માટે પ્રયાસ કર્યા પછી પણ ફક્ત દુઃખ મળે છે ત્યાંથી મુક્તિ મળે છે. 

મીઠા સંતરા ખાધા પછી એનો સ્વાદ મોઢામાં થોડા સમય માટે જ રહે છે પણ જો એનો રેસા દાંતમાં ફસાઈ જાય તો એ ક્યાંય સુધી પજવે છે. જ્યાં સુધી એ નીકળે નહીં, જીભનું ધ્યાન એમાં જ જાય છે. એવું જ આ સંસારનું છે. સુખની સ્મૃતિ થોડા સમય માટે છે પણ દુઃખ કે ખરાબ ઘટના બહુ લાંબા સમય માટે યાદ રહે છે. ખરાબ ઘટના વર્ષો સુધી યાદ રહે છે!

અમેરિકામાં આટલા સુખ સાધન હોવા છતાં લોકો સુખી છે? તેઓ સુખ-સમૃદ્ધિના સાધનો માટે ઉધાર લેવાની માનસિકતા ધરાવે છે. નોકરીની અનિશ્ચિતતાના કારણે હંમેશા ઉધાર ચૂકવવાની ચિંતા અને અવસાદમાં રહે છે. સુખ મેળવવાનો આ વાંઝણો પ્રયાસ છે. એના કારણે ત્યાં આપઘાતના બનાવો પણ પ્રમાણમાં ઘણા વધારે છે. ઉધાર, લોન ક્યારેય ન લેવા જોઈએ. સુખ-સમૃદ્ધિનો અભાવ ચાલે પણ ચિંતા અને અવસાદ દુઃખકર્તા જ હોય છે.
નાનક દેવજી કહે છે,

नानक दुखिया सब संसारा, कोटे चढ़कर देखिए घर घर लगी आग ।

જયારે કોઈને મળીએ ત્યારે એ કહે છે બધું સારું છે. પણ ચા પીવા બેસાડો તો દસ જ મિનિટમાં એના દુઃખોની યાદી બહાર આવી જાય છે. રાત્રે ઉંઘ નથી આવતી, સુગર બહુ વધી જાય છે, તબિયત બરાબર નથી, ઘરમાં શાંતિ નથી! આમ દુઃખની સ્મૃતિ ઘણી લાંબી છે. એ સમયે જગતના બધા વિષયોના દુઃખ યાદ આવી જાય છે.

બૌદ્ધ ધર્મ ખાલી દુઃખની જ વાત કરે છે. એ ભગવાનની વાત નથી કરતો. એટલે એને નાસ્તિક દર્શન પણ કહે છે. 

બુદ્ધ ભગવાનના ચાર મુખ્ય ઉપદેશ છે.

1. આ સંસારમાં દુઃખ છે.

2. આ દુઃખનું કારણ છે.

3. દુઃખનું કારણ મનુષ્યની તૃષ્ણા છે.

4. તૃષ્ણાને દૂર કરીને દુઃખોથી છુટકારો મળી શકે છે.

આ દુઃખ દૂર કરવાના આઠ માર્ગ છે.

સમ્યક્ સંકલ્પ, સમ્યક્ વચન, સમ્યક્ કર્મ, સમ્યક્ આજીવિકા, સમ્યક્ વ્યાયામ, સમ્યક્ સ્મૃતિ, સમ્યક્ દર્શન, સમ્યક્ સમાધિ.

ગીતામાં આ જ્ઞાન એક જ વાક્યમાં દર્શાવ્યું છે. समत्वम् योग उच्यते |

ભગવાન કહે છે આ સંસાર દુ:ખાલય છે, આપણે સુખ માટે શું શું નથી કરતા!

કબીરજી કહે છે,

गरीबी छोटा दुःख है, कर्जा दुःख महान |

शरीर रोग इनसे बड़ा कलह दुःखो की खान ||

ચાર દુઃખોની વાત કહી છે- ગરીબી, ઉધારી, રોગ અને કલહ. કોઈ પૈસા ભોગ વિલાસમાં ઉડાવી દે અથવા વ્યસન અને વ્યવહારથી રોગ ઉત્પન્ન કરે એ જુદી વિષયવસ્તુ છે પણ સામાન્ય રીતે ગરીબી અને રોગ પ્રારબ્ધથી આવે છે પણ ઉધારી અને કલહ દુઃખી થવાના આપણે જાતે ઉભા કરેલા કારણો છે. એને આપણે ટાળી શકીએ છીએ.

ભારતમાં આપણે EMIથી બચેલા છીએ. યુરોપ અને અમેરિકામાં આ ખૂબ ચાલે છે. શેઠ દીનદયાલ ગોયંકાએ અનેક વાર કહ્યું છે કે આપણી પરિસ્થિતિ પ્રમાણે રહેવું જોઈએ. સૌથી મોટું દુઃખ કરજો લેવો અને કરજમાં જ મરી જવું તે છે! ઓછામાં ચલાવવું જોઈએ, નાનું ઘર, નાની ગાડીથી ચાલે, ગાડી વગર પણ ચાલે પણ ઉધાર ન લેવું જોઈએ. આ દુઃખમાં જવાનો માર્ગ છે. ઓછામાં વ્યવસ્થા ચલાવવામાં કોઈ દુઃખ નથી.

બીજો દુઃખનો માર્ગ કલહ છે. મારી વાત સાચી છે, મારી વાત બધા માને આવી ભાવનાઓથી જ કલહ થાયછે. નમી જવાથી કલહ સમાપ્ત થાય તો નમી જવાનું એમાં આપણું કોઈ નુકસાન નથી. કારણ વગર જ ઝગડા થતા હોય છે. ઘણી વાર એની ઉત્પત્તિનું કારણ પણ યાદ નથી હોતું કારણકે ઝગડો શરૂ બહુ નાની વાતથી જ થતો હોયછે. પછી એના ઘાત અને પ્રત્યાઘાતથી વાત વધી જાય છે.

ભગવાન કહે છે આ બધાથી છૂટવું હોય તો સંસારના આવાગમનથી છૂટી જાઓ. સંસાર તો દુઃખાલય છે અને અહીં દુઃખ જ મળશે.

સિકંદરના મૃત્યુ વખતે એ એની માને મળવા ઈચ્છતો હતો. એણે માને બોલાવી દીધી. બંનેની યાત્રા વિરુદ્ધ દિશામાં ચાલુ હતી. એમને મળવામાં પાંચ છ દિવસ બાકી હતા. સિકંદરે વૈદોને કહ્યું કે મારી માને મળી લઉં ત્યાં સુધી મને જીવાડો પણ વૈદોએ કહી દીધું કે એ અમારા હાથમાં નથી. સિકંદર એની બધી સંપત્તિ આપવા તૈયાર હોવા છતાં આ કામ એ કોઈ પાસે ન કરાવી શક્યો! વૈદોએ કહ્યું કે એ લોકો મૃત્યુને એક ક્ષણ પણ ટાળવા સમર્થ નથી. સિકંદર ખૂબ નિરાશ થઇ ગયો કે મેં આખી દુનિયા જીતી, આટલી સંપત્તિ ભેગી કરી એ શું કામની? જો માને મળવાની અંતિમ ઈચ્છા પણ પૂરી ન થાય તો મેં શું મેળવ્યું? એણે પોતાના સૈનિકોને કહ્યું કે મારી અંતિમ યાત્રામાં મારા બંને હાથ બહાર લટકાવજો અને બધાને કહેજો કે સિકંદર પણ ખાલી હાથે જ ગયો હતો, બહુ ભેગું કર્યું પણ સાથે કશું ન લઈ જઈ શક્યો!

ગમે તેટલો ભૌતિક સમાન ભેગો કરી લઈએ, પુણ્ય સિવાય કાંઈ સાથે નથી જતું. તો ઝગડા શેના માટે? પુણ્યકર્મ સાથે જવાના છે, ગીતા સાથે જવાની છે એને માટે આપણે કંઈ નથી કરતાં!

 આગળના બધા શ્લોક ભગવાને દુઃખનિવારણ માટે કહ્યા છે.

1. શ્રીભગવાન કહે છે, હે અર્જુન! બ્રહ્મલોક પર્યંત બધા લોક પુનરાવૃતિ છે, પરંતુ હે કુંતીપુત્ર! મને પ્રાપ્ત થઈ કોઈનો પુનર્જનમ નથી થતો.

આ જે ચૌદ લોક છે તેમાં બ્રહ્મલોક સૌથી ઉપર છે.

બ્રહ્મલોક - તેને સત્યલોક પણ કહે છે અહીં બ્રહ્માજી બિરાજે છે.

તપલોક - અહી વિરાજ વગેરે ઋષિ રહે છે.

જનલોક - અહીં સનકાદિ ઋષિ રહે છે.

મહર્લોક - અહીં ભૃગુ વગેરે ઋષિ રહે છે.

સ્વર્ગલોક - અહીં ઇન્દ્રાદિ દેવતા રહે છે.

ભુવલોક - અહીં અંતરિક્ષવાસી રહે છે.

ભૂલોક - અહીં પૃથ્વીવાસી રહે છે.

તેની નીચે અતલ, વિતલ, સુતલ, મહાતલ, તલાતલ, રસાતલ, પાંચાળ  છે, જ્યાં દૈત્ય, નાગ, પિશાચ વગેરે રહે છે.

આ લોકોના કાળ ખૂબ લાંબા હોય છે, પરંતુ ગમે તેટલા લાંબા કાળ હોય પાછા ફરીને આવવાનું હોય છે, તેની પુનરાવૃત્તિ હોય છે, એવો કોઈ લોક નથી જ્યાં સ્થાયી નિવાસ હોય.

કોઈએ પૂછ્યું કે વૈકુંઠ ક્યાં છે? બ્રહ્મલોકની સમકક્ષ વૈકુંઠ લોક છે, આ બધા લોકોમાં દેવતા છે, ઋષિમુનિ છે, આ લોકોના લોકાધિપતિ છે તેમને પણ આયુ છે, આયુ પુર્ણ થવાથી પોતાના લોકમાં તે શાંત થઈ જાય છે, તે લોકમાં રહેનારાને પણ પાછા આવવું પડે છે, તે ત્યાં નથી રહી શકતા. ગમે તેટલા પુણ્ય કર્યા હોય તે પુણ્ય કર્મના પ્રભાવથી તેમને તે સમય તે લોકમાં રહેવા મળે છે, પછી પાછા કર્મના અનુસાર લોક મળે છે. આ બધા જ દુ:ખાલય જ છે. 
એકવાર બુદ્ધ ભગવાન પોતાના મઢમાં બેઠા હતા એક સ્ત્રી દુ:ખી હાલતમાં પોતાના પાંચ વર્ષના પુત્રનું શબ લઈને તેમની સામે દોડીને આવી બૌદ્ધ ભિક્ષુઓએ તેને ખૂબ રોકવાનો પ્રયાસ કર્યો, તેણે કોઈની વાત ન સાંભળી અને કહ્યું કે મારે તથાગત બુદ્ધને મળવું છે, ગુસ્સાથી રડતાં-રડતાં તે તથાગત બુદ્ધની સામે આવી, આશા સાથે ઘુંટણ પર બેસી ગઈ, બુદ્ધ ભગવાને તેને પૂછ્યું કે તને શું જોઈએ છે? તે બોલી છે હું કોઈ ઉપદેશ સાંભળવા નથી આવી, તમે ભગવાન છો, તમે કંઈ પણ કરી શકો છો, મારા પતિનું અવસાન થઈ ગયું છે, અને મારા એકનાએક પુત્રનું પણ મૃત્યુ થઈ ગયું છે. અને તેણે પૂછ્યું કે તમે મારા મૃત બાળકને જીવિત કરી શકો છો કે નહીં? બધા શિષ્યોએ સમજાવ્યું કે આ શક્ય નથી પણ એ ન માની. તથાગતને વિનવતી જ રહી કે મારા પુત્રને જીવિત કરો! બુદ્ધે ઉત્તર આપ્યો કે હા, હું તારા પુત્રને જીવિત કરી શકું છું! બધા શિષ્યો ચકિત થઈ ગયા. તથાગતે કહ્યું, તારે એક કામ કરવાનું છે, તું એવા પાંચ ઘરમાંથી ચોખાની એક-એક મુઠ્ઠી લઈને આવ, જ્યાં કોઈનું મૃત્યુ થયું ન હોય, હું તારા બાળકને જીવિત કરી દઈશ, તે બોલી કે હા, હું તરત જ લઈને આવું છું! તે ગામમાં જઈ ઘરેઘરે ફરી પરંતુ તેને કોઈપણ એવું ઘર ન મળ્યું જ્યાં કોઈનું મૃત્યુ ન થયું હોય, શિથિલ ચાલે તે તથાગત પાસે પાછી આવી અને કહ્યું કે ગામમાં કોઈ એવું ઘર ન મળ્યું જ્યાં કોઈ મૃત્યુ ન થયું હોય! બુદ્ધે કહ્યું કે આ વાત તો મારે તને સમજાવવાની હતી, આ વાત સત્ય છે, મૃત્યુને કોઈ ટાળી શકતું નથી, જે આવ્યું છે તેણે જવાનું જ છે, તું પણ રહેવાની નથી, કે હું પણ રહેવાનો નથી કે ના તારો દીકરો રહેશે, અહીં બધાને જવાનું જ છે, સૌના પ્રાણ જવા માટે જ હોય છે, કોઈ પણ લોકમાં, કોઈપણ યોનિમાં રહેવાનું હોય મરવું તો પડે છે, પાછા જવું પડે છે, આ આવન-જાવન ચક્ર છે, તે ચાલવાનું જ છે, તેને કોઈ રોકી શકતું નથી! બ્રહ્મલોકમાં જઈને પણ પાછા આવવું પડે છે. આ સમસ્ત સંસાર પુનરાવૃત્તિ છે, માત્ર મારા લોકમાંથી કોઈ પાછા નથી આવતા. આવતે વખતે સમયની ગણના જોઈશું અને અત્યંત ગૂઢ ઉત્તરાયણ તથા દક્ષિણાયણ વિષે જાણીશું. 

હરિ શરણમ્" ની ધૂન સાથે વિવેચન સત્રની સમાપ્તિ થઈ. પ્રશ્નોત્તરીનું સત્ર શરુ થયું.